Tα ισλαμικά πανεπιστήμια κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα (του Δημήτρη Κουρουβακάλη)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από το 634 μ.Χ. μέχρι το 750 μ.Χ., οι κάτοικοι της Αραβίας ίδρυσαν μια απέραντη αυτοκρατορία, που τα όρια της ήταν τα Πυρηναία στη Δύση και τα σύνορα της Κίνας στην Ανατολή. Παρά τον πολιτικό κατακερματισμό του 9^ου και του 10^ου αιώνα στο ανατολικό και δυτικό Ισλάμ άνθησε ένας κοινός και ενιαίος πολιτισμός με σημείο αναφοράς το κοράνι. Ο μουσουλμανικός πνευματικός πολιτισμός ήταν πολύ πιο εκλεπτυσμένος από το χριστιανικό της ίδιας εποχής. Έχει επισημανθεί ότι ενώ ο Αλ – Ρασίντ και ο Αλ – Μαμούν εντρυφούσαν στην ελληνική και την περσική φιλοσοφία, οι σύγχρονοί τους στη Δύση, ο Καρλομάγνος και οι άρχοντές του με δυσκολία κατάφερναν να γράψουν τ΄ όνομα τους[1]

Τα ισλαμικά πανεπιστήμια συνέβαλλαν στη σημαντική πολιτιστική ανάπτυξη του Ισλάμ. Ιδρύθηκαν ως χώροι θρησκευτικής εκπαίδευσης, όπου οι ουλεμάδες (θρησκευτικοί λόγιοι και στοχαστές), οι καδήδες – qadis (δικαστές), οι μουφτήδες (διερμηνείς του νόμου) και άλλοι θρησκευτικοί επίσημοι εκπαιδεύονταν ώστε να είναι έτοιμοι να υπηρετήσουν το κοινωνικό σύνολο. Το Ισλάμ ανέδειξε στο Μεσαίωνα μια σειρά φιλοσόφων πρώτου μεγέθους, οι οποίοι έκαναν μέσω της ισλαμικής Ιβηρικής χερσονήσου την ελληνική φιλοσοφία γνωστή στην Ευρώπη, συντελώντας έτσι στην ίδρυση των πρώτων ευρωπαϊκών πανεπιστημίων.

Στα χρόνια της ακμής του ισλαμικού πολιτισμού, με κέντρο τη Βαγδάτη έγινε μια πρωτοφανής για την ιστορία του πολιτισμού μεταφραστική προσπάθεια, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η ακριβής απόδοση του συνόλου της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στην αραβική γλώσσα. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στα έργα του Αριστοτέλη και των σχολιαστών του[2].

ΒΑΓΔΑΤΗ: Ο «ΟΙΚΟΣ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ»(830 )

Οι Άραβες και πιο συγκεκριμένα οι ηγεμόνες της δυναστείας των Αββασιδών, έδιναν ιδιαίτερη σημασία στα θέματα της εκπαίδευσης και εργάστηκαν μεθοδικά για την πολιτιστική και επιστημονική ανάπτυξη του Ισλάμ.

Αποτέλεσμα των παραπάνω διεργασιών ήταν η ίδρυση του «Οίκου της Σοφίας» (buyut al hikma) στη Βαγδάτη. Ο οίκος αυτός ήταν η πηγή της αφύπνισης και της ακμής των μουσουλμάνων, γιατί μέσα από τις μεταφράσεις των ελληνικών κλασσικών έργων ανακάλυψαν την Ελλάδα, όπως έγινε με την ιταλική Αναγέννηση[3].

Τις βάσεις για τη δημιουργία αυτής της βιβλιοθήκης τις έθεσε ο χαλίφης Χαρούν Αλ Ρασίντ (786-809), αλλά εκείνος που μετέτρεψε το ίδρυμα από απλή βιβλιοθήκη σε πνευματικό και επιστημονικό κέντρο της Ασίας, με αστεροσκοπείο, όπου εργάζονταν από κοινού επιστήμονες από διαφορετικές φυλές και θρησκευτικές πεποιθήσεις ήταν ο γιός του, ο Αλ Μαμούν (813-833), ο οποίος προκειμένου να διατηρήσει τη διανοητική κληρονομιά και να αναπτύξει την επιστήμη, είχε καλέσει τους πιο διαπρεπείς άνδρες της εποχής στη Βαγδάτη. Ο κυριότερος στόχος της λειτουργίας του «Οίκου της Σοφίας» ήταν η διενέργεια μεταφράσεων, σημαντικών ελληνικών, περσικών και ινδικών βιβλίων στα αραβικά. Η εργασία των μεταφραστών που τελούσαν υπό την προστασία των Αββασιδών ήταν προσεκτικά οργανωμένη και αυστηρά εξειδικευμένη.

Εργάζονταν άνθρωποι απ΄ όλες τις φυλές και τις θρησκείες που βοήθησαν στη διενέργεια μεταφράσεων από ευρύ φάσμα ξένων γλωσσών, από τα ελληνικά και τα περσικά ως τα σανσκριτικά, τα συριακά, τα αρμενικά ακόμη και τα αιθιοπικά και απ όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Οι μεταφραστές πληρώνονταν το βάρος των βιβλίων που είχαν μεταφράσει σε χρυσό[4].

Έδιναν τόσο μεγάλη σημασία στη συλλογή και διαφύλαξη της γνώσης, σε σημείο να θέτουν ως απαίτηση σε κατακτημένους λαούς, το δικαίωμα να τους πάρουν τα αρχαία κλασσικά ελληνικά κείμενα που διέθεταν. Επίσης διοργανώνονταν αποστολές για την αναζήτηση νέων βιβλίων με αποτέλεσμα να πληθαίνουν συνεχώς τα πρωτότυπα κείμενα και ν΄ αποτελέσει ο «Οίκος της Σοφίας» το σημαντικότερο κέντρο των γραμμάτων. Επικεφαλής του Οίκου της Σοφίας ήταν ο Χουναϊν Ιμπν Ισάκ (808-873), Άραβας Νεστοριανός απόγονος μιας αραβικής φυλής που είχε προσηλυτιστεί στο Χριστιανισμό πριν την εμφάνιση του Ισλάμ. Έξοχος γνώστης της ελληνικής γλώσσας, μετέφρασε τα περισσότερα από απο τα ιατρικά έργα του Γαληνού και άρχισε τη μετάφραση του αστρονομικού έργου του Πτολεμαίου.

Στον Οίκο της Σοφίας συγκεντρώθηκαν μέχρι το 900 οι αραβικές μεταφράσεις των απάντων του Αριστοτέλη, καθώς και τα περισσότερα ελληνικά ιατρικά και μαθηματικά κείμενα. Πρώτο έργο που έφτασε στο Ισλάμ ήταν τα Στοιχεία του Ευκλείδη και ακολούθησαν τα έργα Περί κατηγοριών, τα Φυσικά και τα Μεγάλα Ηθικά του Αριστοτέλη, η Πολιτεία, ο Τίμαιος και οι Νόμοι του Πλάτωνα, οι Αφορισμοί του Ιπποκράτη, το Περί των απλών φαρμάκων του Διοσκορίδου, η Τετράβιβλος Σύνταξις του Πτολεμαίου, το οποίο ονομάστηκε Αλ-Μεγίστη, δηλαδή, η μεγάλη σύνταξις της Αστρονομίας. Επίσης τα Μεταφυσικά, το Περί Ψυχής και το Περί γενέσεως και φθοράς του Αριστοτέλη και τα Σχόλια του Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως, που είχε μεγάλη επίδραση στη μουσουλμανική φιλοσοφία.

Χάρη στις αραβικές μεταφράσεις σώθηκαν τα βιβλία του έργου Περί Κώνου Τόμων του Απολλώνιου από την Πέργη, τα Μηχανικά του Ήρωνος του Αλεξανδρέως και τα Πνευματικά του Φίλωνος του Βυζαντίου. Με βάση τις ανακαλύψεις του Πτολεμαίου, οι μουσουλμάνοι αστρονόμοι συνέγραψαν βιβλία, τα οποία για αιώνες ήταν αυθεντία στην Αστρονομία. Αλλά εκείνο που επηρέασε σημαντικά τους μουσουλμάνους ήταν η ελληνική λογική στην τέλειά της μορφή με το Όργανο του Αριστοτέλη.

Η Βαγδάτη υπήρξε ένα σημαντικό κέντρο μάθησης όλων των επιστημών, των οποίων οι πηγές ήταν οι αρχαίοι έλληνες σοφοί. Θα πρέπει να αναγνωριστεί ως μια πόλη αδελφή της Αθήνας και της Αλεξάνδρειας.

Υποστηρίζεται ότι το κύριο στοιχείο της ισλαμικής πολιτιστικής σύνθεσης υπήρξε η υιοθέτηση της ελληνικής φιλοσοφίας και των ελληνικών επιστημών. Έτσι η Βαγδάτη έγινε ένα από τα ηγετικά πνευματικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά κέντρα του κόσμου.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΚΟΡΝΤΟΒΑ

Οι Άραβες εισέβαλαν στην Ισπανία το 711, όπου για πεντακόσια χρόνια μετέβαλαν το μεγαλύτερο μέρος της σε μουσουλμανική περιοχή και έγινε η εμπροσθοφυλακή του Ισλάμ στη Δύση. Η αραβική φιλοσοφία γνωρίζει νέα αίγλη στην Ισπανία. Κατά την ιστορική αυτή περίοδο, τα ελληνικά επιστημονικά και φιλοσοφικά έργα, που είχαν μεταφραστεί προηγουμένως από τη συριακή στην αραβική, μεταφράζονται τώρα στην εβραϊκή από τους Εβραίους της νότιας Γαλλίας και της Ισπανίας, στη συνέχεια δε και στη λατινική. Το πανεπιστήμιο της Κόρντοβα (970) αποτελεί προέκταση της επιστημονικά αναπτυγμένης ανατολής. προς τον ευρωπαϊκό χώρο.

Το αραβικό στοιχείο είχε κάνει την εμφάνισή του στην Ισπανία από τους Ομμεϋάδες, οι οποίοι είχαν εκτοπιστεί από την Εγγύς Ανατολή από τους Αββασίδες. Η νέα δυναστεία, δημιούργησε τις βάσεις για την επιστημονική ανάπτυξη τον 11^ο και 12^ο αιώνα. Τα δύο πρόσωπα με τη σημαντικότερη συμβολή στη φιλολογική, επιστημονική και καλλιτεχνική ανάπτυξη της Ιβηρικής χερσονήσου είναι οι δύο πρώτοι Ομμεϋάδες χαλίφηδες της Κόρντοβα, ο Αμπντ Ελ Ραχμάν Γ΄(912-961) και ο Χακίμ Β΄(971-976). Η προσωπική δραστηριότητά τους εκτείνεται σε μια περίοδο που ξεπερνάει τα εξήντα χρόνια, από το 912 έως το 976. Ο Αμπντ Ελ Ραχμάν Γ΄ με την ισχυρή προσωπικότητα που τον χαρακτήριζε, προσέδωσε στην Κόρντοβα, το γόητρο μιας λαμπερής αυλής, που αποτελούσε τόπο συνάντησης λογοτεχνών και καλλιτεχνών. Η διατήρηση της αίγλης της Κόρντοβα, ως ένα από τα πρώτα πνευματικά κέντρα του κόσμου θα συνεχιστεί και στα χρόνια του γιού και διαδόχου του Χακίμ Β΄.

Ο μονάρχης έφερε από τη Βαγδάτη που αποτελούσε το σημαντικότερο επιστημονικό μέρος του κόσμου, αλλά και από την Αίγυπτο και άλλες χώρες της Ανατολής, τα κυριότερα και πιο σπάνια έργα, των αρχαίων και σύγχρονων επιστημών. Συγκέντρωσε μια ποσότητα σχεδόν ίση με εκείνη που είχαν συγκεντρώσει οι Αββασίδες ηγεμόνες σε πολύ πιο μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με την αγορά και με την αντιγραφή και εκ μέρους του τα καλύτερα αρχαία και σύγχρονα βιβλία. Στη παράδοση των Αράβων υπάρχει η πληροφορία σύμφωνα με την οποία ο χαλίφης Αλ – Χακίμ Β΄ της Κόρντοβα είχε στη βιβλιοθήκη του 400.000 χειρόγραφα καταγεγραμμένα σε καταλόγους που εκτείνονταν σε 44 τόμους.[5]

Την εποχή αυτή το πανεπιστήμιο της Κόρντοβα ήταν από τα πιο φημισμένα του κόσμου. Στο μεγάλο τζαμί που παραδίδονταν τα μαθήματα, ο Κάλι της Βαγδάτης (Qali de Baghdad) υπαγόρευε κείμενο από μια μεγάλη συλλογή που περιείχε πλήθος πληροφοριών για τους αρχαίους Άραβες, τις παροιμίες τους, τη γλώσσα τους και την ποίηση τους. Η συλλογή αυτή δημοσιεύθηκε πολύ αργότερα υπό τον τίτλο ¨Υπαγορεύσεις¨ (Dictees). Η γραμματική διδάσκονταν από τον Ιμπν Αλ Κουτία που κατά την κρίση του Κάλι, ήταν ο πιο σοφός από τους γραμματικούς της Ισπανίας. Στην Ισπανία τον 11^ο αιώνα η εκπαίδευση δεν αμειβόταν, ούτε ρυθμιζόταν από το κράτος, παρέχονταν σχεδόν παντού, σε όλες τις περιοχές είτε πρόκειται για μικρά χωριά είτε για μεγάλες πόλεις, όπως η Σεβίλλη, η Κόρντοβα, η Σαραγόσα και το Τολέδο. Η ανάπτυξη των επιστημών στο Χαλιφάτο της Κόρντοβα προηγήθηκε μόλις ένα μικρό χρονικό διάστημα πριν τις επιδρομές των χριστιανών στην Ιβηρική χερσόνησο. Έτσι, η Ισπανία αποτέλεσε τη δίοδο από την οποία πέρασε η αρχαία επιστήμη στη Δύση. Όπως αναφέρει ο Henri Masse «το Ισλάμ τοποθετείται στην αλυσίδα που συνδέει την αρχαία με τη νεότερη σκέψη και διαδραματίζει το σημαντικό ρόλο του στην ιστορία του πολιτισμού».

ΚΑΙΡΟ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ AL AZHAR

Tο πανεπιστήμιο AL AZHAR είναι η φυσική προέκταση του μεγάλου μουσουλμανικού τεμένους Al-Azhar, του παλαιότερου και πιο διάσημου απ΄ όλα τα ισλαμικά ακαδημαϊκά ιδρύματα και τα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο χωρίς εξαίρεση. Για πάνω από χίλια χρόνια το Al-Azhar ήταν το πολιτιστικό κέντρο για όλους τους μουσουλμάνους στην ανατολή και τη δύση.

Ιστορικό υπόβαθρο

Όταν ο Jawhar ο σικελός διοικητής των στρατευμάτων των Φατιμίδων εστάλη από το χαλίφη Almuiz για να κατακτήσει την Αίγυπτο, ίδρυσε το Κάιρο το 969 και έχτισε το μουσουλμανικό τέμενος Al-Azhar. Το μουσουλμανικό τέμενος ολοκληρώθηκε σχεδόν σε δύο χρόνια. Από τότε έχει γίνει το πιό γνωστό μουσουλμανικό τέμενος σε ολόκληρο το μουσουλμανικό κόσμο, και το παλαιότερο πανεπιστήμιο για τις θρησκευτικές και κοσμικές μελέτες. Οι ιστορικοί διαφωνούν ως προς τον τρόπο με τον οποίο το μουσουλμανικό τέμενος πήρε το όνομά του. Ωστόσο η πιο πιθανή απάντηση είναι αυτή που αναφέρει ότι ονομάστηκε έτσι από τη ” Fatima Al- zahraa” την κόρη του προφήτη Mohamed για να δοξάσει το όνομά της. Αυτή η τελευταία εξήγηση ακούγεται ως η πιο πιθανή απάντηση.

Το 988 μετατράπηκε σε πανεπιστήμιο στο οποίο διδάχθηκαν για περισσότερα από χίλια χρόνια διαφορετικές επιστήμες όπως τα θρησκευτικά, η μουσουλμανική νομολογία (νόμος), η αραβική γλώσσα και πλήθος άλλων επιστημονικών πεδίων. Η δυναστεία των Φατιμίδων επέτρεψε στο Κάιρο την πνευματική του αυτονομία με αποτέλεσμα το πανεπιστήμιο Al–Azhar να γίνει το πιο σημαντικό κέντρο της ισλαμικής εκπαίδευσης.

ΚΑΙΡΟ: Ο «ΟΙΚΟΣ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ» ή «ΟΙΚΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ»

Υπό τη δυναστεία των Φατιμίδων (909-1171) και τον Αλ Χακίμ το 1004 ιδρύθηκε το Dar al Hikma – Οίκος των Επιστημών. Εγκαταστάθηκαν νομομαθείς, γραμματικοί, επιστήμονες της λογικής, δικηγόροι, γιατροί, αστρονόμοι και μαθηματικοί όπου μετέφεραν βιβλία προερχόμενα από τις βιβλιοθήκες του ανακτόρου. Διδάσκονταν οι επιστήμες που προέρχονταν από την αρχαιότητα, δηλαδή τα μαθηματικά, η αστρονομία, η γεωδαισία, οι φυσικές και φυσιογνωστικές επιστήμες, η ιατρική, η γραμματική, η ποίηση, οι τέχνες καθώς και διάφοροι κλάδοι της Φιλοσοφίας. Καθένας μπορούσε ελεύθερα να μπει να διαβάσει και να αντιγράψει ό,τι ήθελε.

Ο «Οίκος της Επιστήμης» αποτελείτο από αναγνώστες του Κορανίου, αστρονόμους, ειδήμονες της γραμματικής, φιλόλογους και γιατρούς και περιελάμβανε βιβλία τα οποία πραγματεύονταν όλων των ειδών τα επιστημονικά και φιλολογικά θέματα, καθώς και καλλιγραφημένα χειρόγραφα. Αυτή η συλλογή αποτελούσε το πολυτιμότερο σύνολο έργων που συγκέντρωσε ποτέ ηγεμόνας για τη χρήση της ολότητας, γιατί όλα αυτά τα έργα ήταν στη διάθεση όλων εκείνων που επιθυμούσαν να τα συμβουλευτούν. Ο Χαλίφης Αλ Χακίμ χορηγούσε ικανοποιητικούς μισθούς στους νομομαθείς και στους άλλους σοφούς που εργάζονταν στο ίδρυμα. Στη βιβλιοθήκη προσέρχονταν όλο και περισσότερος κόσμος, άλλοι διάβαζαν, άλλοι αντέγραφαν και άλλοι έρχονταν για να παρακολουθήσουν τα μαθήματα των καθηγητών. Μπορούσε κανείς να βρει μελάνι, γραφίδες, χαρτί και γραφείο για να γράψει. Για πρώτη φορά τα έτος 1012, οργανώθηκαν με κάποια επισημότητα εξετάσεις παρουσία του Χαλίφη, ο οποίος απένειμε διπλώματα σε σπουδαστές μαθηματικών, λογικής, νομικής και ιατρικής. Προστάτες των επιστημών ήταν πάντοτε οι φωτισμένες προσωπικότητες των χαλίφηδων που ήταν και η πολιτική ηγεσία των Αράβων. Ο «Οίκος της Επιστήμης» έκλεισε το 1122, έπειτα από ταραχές που προκάλεσαν αιρετικοί.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Το Ισλάμ δεν ήταν πάντα στη μακραίωνη ιστορία του χώρος φονταμενταλιστικού φανατισμού και κοινωνικής καθυστέρησης. Η σημερινή πεφωτισμένη δυτική εκκλησία, η οποία αποκηρύσσει αυτές τις αδυναμίες που με δυσάρεστο τρόπο θυμίζουν το δικό της αντίστοιχο μεσαιωνικό παρελθόν, δεν θα έφτανε ποτέ στο σημερινό επίπεδο χωρίς την αποφασιστική πολιτιστική συμβολή ενός άλλου Ισλάμ που με ανώτερο πολιτισμό αποτέλεσε το φάρο που φώτισε τα σκοτάδια του ευρωπαϊκού μεσαίωνα πριν από χίλια χρόνια και με βάση την Ιβηρική χερσόνησο, το Σαλέρνο, το Παλέρμο και τη Νάπολη, η φιλοσοφία, η ιατρική, η αστρονομία, τα μαθηματικά και άλλες επιστήμες εισήχθηκαν από το ανεπτυγμένο Ισλάμ στην αναπτυσσόμενη Ευρώπη.

Συμπερασματικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι οι Άραβες πέτυχαν το στόχο της μεταφοράς της αρχαίας ελληνικής επιστήμης στους Ευρωπαίους. Συχνά επέφεραν σημαντικές διορθώσεις και προσέθεσαν τη δική τους πείρα. Χωρίς την μεταφραστική προσπάθεια και την καλλιέργεια των επιστημών από τους Άραβες δεν θα υπήρχαν ούτε ο Da Vinci, ούτε ο Γαλιλαίος στην Ευρώπη για να θεμελιώσουν τη σύγχρονη θετικοεπιστημονική έρευνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ιστορία της Ανθρωπότητας: η εξέλιξη του πολιτισμού και των επιστημών, τομ. 3^ος .
Γ.Κ. Βλάχος, Εισαγωγή στις πολιτικές θεωρίες των νεότερων χρόνων. Αθήνα : 1979
Γούτας Δημήτρης, Η αρχαία ελληνική σκέψη στον Αραβικό κόσμο. Αθήνα : Περίπλους, 2001
Θρασύβουλος Βλησίδης, Γενική ιστορία των επιστημών, τομ. 1ος. Αθήνα : Εκδ. Βογιατζή, 1957
Κ. Σπ. Στάικος, Η ιστορία της Βιβλιοθήκης στον δυτικό κόσμο. Αθήνα : Κότινος, 2002
Κ.Π. Ρωμανός, Ελληνιστικό Ισλάμ. Αθήνα : Αλεξάνδρεια, 2001
Κ.Ι. Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ. Αθήνα : εκδ. Κυρομάνος, 1993
Μεθόδιος Γ. Φούγιας, Το ελληνικό υπόβαθρο του Ισλαμισμού. Αθήνα : Λιβάνης, 1994
Μουσταφά Ελ Αμπαντί, Η αρχαία βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Αθήνα: Σμίλη, 1998
David Nicolas, Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου. Αθήνα : ΜΙΕΤ, 2000
David C. Lindberg, Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης. Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, 1997
Wayne A. Wiegand, Donald G. Davis, Jr., Encyclopedia of library history, London: Garland publishing, 1994