Ένας ανθρωκωρύχος των «μαύρων περιοχών» της Ουαλίας γύρω στα 1848, κερδίζει 2 φράγκα ημερησίως και για ένα δωμάτιο σε ερειπωμένο κτίριο πληρώνει τουλάχιστον 10 φράγκα το μήνα. Για να επιζήσουν οι εργάτες αυτοί, θα πρέπει να εργάζονται τουλάχιστον 12 με 14 ώρες την ημέρα, χωρίς ούτε μια μέρα ανάπαυλας την εβδομάδα[1].

 

Η γένεση της Βιομηχανικής Επανάστασης στα τέλη του 18^ου αιώνα και η εξάπλωσή της στη βορειοδυτική Ευρώπη κατά το πρώτο ήμισυ του 19^ου, θα ανατρέψει ισορροπίες αιώνων, θα προκαλέσει ποικίλες οικονομικές μεταβολές, ομαδικές μετακινήσεις πληθυσμών και θα επιφέρει πλήρη κοινωνικό μετασχηματισμό.

Η ταχεία αύξηση του εργατικού κόσμου που είναι συγκεντρωμένος στις επιχειρήσεις -οι συνθήκες των οποίων είναι άθλιες- θα γεννήσουν το «κοινωνικό ζήτημα» η ανάδειξη του οποίου στο επίπεδο της θεωρίας θα καταλήξει στο σοσιαλισμό ως αναζήτηση μιας δίκαιης οργάνωσης της κοινωνίας. Οι ριζοσπαστικές ερμηνείες των ιδεών που αναπτύχθηκαν κατά τη Γαλλική Επανάσταση και φέρουν το στίγμα της κοινωνικής κριτικής του Ρουσσώ θα αποτελέσουν το εφαλτήριο της ουτοπικής σκέψης που εκφράστηκε μέσα από την επαναστατική σκέψη των Μπαμπέφ, Μπλανκί κ.α. Την πεμπτουσία όμως του Ο.Σ. θα εκφράσουν, θεωρητικά και πρακτικά, οι Γάλλοι μεταρρυθμιστές Σαιν Σιμόν και Σαρλ Φουρριέ καθώς και ο Άγγλος Καπιταλιστής Ρόμπερτ Όουεν. «Και οι τρεις έχουν τούτο το κοινό μεταξύ τους: δεν παρουσιάζονται σαν εκπρόσωποι των συμφερόντων του προλεταριάτου που στο μεταξύ έφερε στον κόσμο η ιστορία. Όπως οι φιλόσοφοι της εποχής του διαφωτισμού, έτσι κι αυτοί δεν θέλουν να ελευθερώσουν μια ορισμένη τάξη, μα ολόκληρη την ανθρωπότητα».[2]

Εκπρόσωποι και θέσεις των ουτοπικών σοσιαλιστών

Η δράση του Σαιν Σιμόν ως κοινωνικού μεταρρυθμιστή συμπίπτει με την Παλινόρθωση. Αφετηρία του κόσμου των ιδεών του ήταν η σταθερή του πεποίθηση, για την ανάγκη πνευματικής, θρησκευτικής, ηθικής, πολιτικής και οικονομικής ανασυγκρότησης της ανθρωπότητας.

Θεωρούσε ιστορικά αδύνατη την επαναφορά της ανθρωπότητας στη ζωή του καθολικισμού και του φεουδαλισμού και αντιλαμβάνονταν ότι η δυναμικότητα του φιλελευθερισμού ήταν πεπερασμένη. Αξίωνε μια νέα οργάνωση της κοινωνίας η οποία θα ήταν σε θέση να ανυψώσει τους δρώντες της παράγοντες σε κυρίαρχη τάξη. Σημαντική επιστημονική θεώρηση του αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο βλέπει την εποχή του καπιταλισμού και τη θεμελιώδη σημασία του οικονομικού παράγοντα στην επίλυση των γεγονότων. Από όλους τους σύγχρονους του διείδε τον πραγματικό χαρακτήρα της αστικής επανάστασης, εξήγγειλε την οικονομική επιβολή της αστικής τάξης και τον επαναστατικό χαρακτήρα που θα μπορούσε να διαδραματίσει και υποστήριξε τον παραγκωνισμό του κλήρου και των ευγενών.

Το μέλλον υποστήριζε οφείλει να προέλθει από τις δυνάμεις του παρόντος, δημιουργοί των οποίων είναι η σύγχρονη παραγωγή και οι θετικές επιστήμες -«παρά το γεγονός ότι δεν είχε ιδιαίτερη εξοικείωση με τις επιστήμες, ο ρόλος του επιστήμονα κατείχε κεντρική θέση σε όλες τις θεωρητικές του κατασκευές»[3]-οι οποίες θα προκαλέσουν την κοινωνική επανάσταση. Τίθεται αναφανδόν με το μέρος της εργατικής τάξης ως «την πλέον πολυάριθμη και πλέον φτωχή». Είναι ένας ουτοπιστής, ο οποίος απατάται ως προς το ζήτημα των μέσων αλλά όχι ως προς το σκοπό. Οι ιδέες του για τη βαθμιαία εξέλιξη της κοινωνίας με τη βοήθεια των οικονομικών παραγόντων αλλά και η θεωρία του για διαμόρφωση των τάξεων, παρουσιάζουν ομοιότητα με τις βασικές ιδέες του μαρξισμού με μια θεμελιώδη διαφορά. Ότι προσπάθησε να δώσει μεγάλη βαρύτητα στον πνευματικό παράγοντα και επιδίωκε να φέρει την νέα διαμόρφωση της κοινωνίας μέσα από τη θρησκευτική ανανέωση του ανθρώπου.

Για τον Σαρλ Φουρριέ τα ανθρώπινα ένστικτα και πάθη είναι φύσει αγαθά που αν τους δοθεί η απόλυτη ελευθερία θα οδηγήσουν στην ευδαιμονία. Το ζητούμενο λοιπόν είναι πώς θα δημιουργηθούν αυτές οι κοινωνικές συνθήκες ώστε να αποκτήσουν πλήρη ελευθερία. Η διδασκαλία των ηθικολόγων και των φιλοσόφων σύμφωνα με την οποία οφείλουμε να τα καταπιέζουμε είναι άκρως επιβλαβής. Τους ηθικολόγους αντικατέστησαν οι οικονομολόγοι οι οποίοι ενθάρρυναν το εμπόριο, ευνοώντας τις κλοπές, την απάτη, την κερδοσκοπία προκαλώντας την πλήρη ανηθικότητα της κοινωνίας.

Η ανθρωπότητα υποστήριζε, διένυσε αρκετά στάδια μέχρι να φτάσει στο στάδιο του πολιτισμού. Ο πολιτισμός, αν και περιλαμβάνει κάθε είδος κακού, δημιουργεί τις αναγκαίες δυνάμεις για την ανύψωση της ανθρωπότητας στο στάδιο του συνεταιρισμού και της αρμονίας στο οποίο τα ανθρώπινα ένστικτα θα βρουν την απαιτούμενη ελευθερία κινήσεων. Στο στάδιο του πολιτισμού οι άνθρωποι εκλαμβάνουν τους άλλους σαν εχθρούς και συμπεριφέρονται ως εχθροί. Το εμπορικό πνεύμα πνίγει κάθε ανώτερο συναίσθημα (φιλανθρωπία, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη). Κερδοσκοπία εμπορική και χρηματιστηριακή, απάτη, υποκρισία, πλουτισμός των πλουσίων, εξαθλίωση των φτωχών, είναι μερικά από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του πολιτισμού. Ωστόσο παρουσιάζει και θετικά στοιχεία αφού ανέπτυξε την επιστήμη και την τεχνική, δημιουργώντας τα μέσα αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας και δίνοντας στους πλούσιους επιχειρηματίες την ευκαιρία να εισάγουν στη βιομηχανία και στο εμπόριο τελειότερες μεθόδους εκμετάλλευσης. Ο νέος εμπορικός και βιομηχανικός φεουδαλισμός θα κατευθύνεται από ένα μικρό αριθμό πλουσίων, ενώ το κράτος θα δημιουργήσει ευρείες αγροτικές επιχειρήσεις. Έτσι προετοιμάζεται το έκτο στάδιο της ανθρώπινης ιστορίας που το ονομάζει «εξασφαλισμό» και το οποίο αποτελεί μετάβαση μεταξύ του ατομικισμού και του σοσιαλισμού. του έβδομου και τελευταίου σταδίου που θα οδηγήσει τους ανθρώπους σε πλήρη αρμονία και ευδαιμονία. Τότε που οι άνθρωποι θα ζουν στα φαλανστήρια, σε μεγάλα οικοδομήματα οργανωμένα με τρόπο συνεργατικό, όπου θα εργάζονται σε ομάδες των 1600-1800 ατόμων,  απολαμβάνοντας κάθε ελευθερία κινήσεως.

Ο Ρόμπερτ Όουεν αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση του Νιου Λανάρκ φιλοδοξούσε να φέρει κοινωνική επανάσταση, η οποία θα καταργούσε την αθλιότητα και την εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Η προσπάθειά του απέβλεπε στη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών, όπου η αρετή θα προάγονταν και τα άτομα θα ενεργούσαν με τρόπο κοινωνικά ωφέλιμο. Εφάρμοσε μεταρρυθμίσεις που αποσκοπούσαν στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής και στην ανύψωση του υλικού, ηθικού και πνευματικού επιπέδου του πληθυσμού. Ίδρυσε σχολεία, αύξησε τα εργατικά ημερομίσθια, περιόρισε τις ώρες εργασίας, απαγόρευσε την εργασία σε παιδιά κάτω των 10 ετών. Επέβαλλε κανόνες υγιεινής στο εργοστάσιο. Ίδρυσε συνεταιρισμό τροφίμων επιβάλλοντας φθηνές τιμές καθώς και ταμεία κοινωνικής πρόνοιας και περίθαλψης. Μέσα σε διάστημα λίγων ετών το εργοστάσιο έφτασε στην μέγιστη οικονομική ακμή και οι 2.000 περίπου κάτοικοι του Ν.Λ., πρώην μέθυσοι, τεμπέληδες και κλέφτες αποτέλεσαν υπόδειγμα σκληρά εργαζόμενων εργατών.

Το πείραμα του Όουεν που φιλοδοξούσε να γίνει πρότυπο παγκόσμιας κοινωνικής επανάστασης αποδείχτηκε ουτοπία, καθώς δέχτηκε την άγρια αντίδραση των μεγάλων βιομηχάνων με εμφανή τη δυσαρέσκεια της αγγλικής κυβέρνησης. Το όνειρο του μεγάλου ουτοπιστή έσβησε δια παντός.

Οι ουτοπιστές σοσιαλιστές διέκριναν μέσα στην κοινωνία τη σοβούσα πάλη των τάξεων και κάποιες από τις αντιφάσεις τις οποίες περικλείει το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς αλλά δεν κατόρθωσαν να αντιληφθούν την ιστορική σημασία της εργατικής τάξης και τον ιστορικό της προορισμό. Για τους ουτοπιστές το προλεταριάτο είναι μια τάξη η οποία υποφέρει από όλες τις άλλες. Έβλεπαν την κοινωνία από υπερταξική σκοπιά, ζητούσαν τη βελτίωση των όρων ζωής ολόκληρης της κοινωνίας και εξαντλούνταν σε αλλεπάλληλες εκκλήσεις σε ολόκληρη την κοινωνία χωρίς διακρίσεις, και κατά προτίμηση προς την κυβερνώσα τάξη από την καλή θέληση της οποίας, εξαρτιόνταν η λύση του κοινωνικού προβλήματος. Απέκρουσαν κάθε πολιτική και προπάντων επαναστατική δράση. Ζητούσαν να πετύχουν το σκοπό τους με ειρηνικά μέσα και με τη δύναμη του παραδείγματος.

Επιστημονικός σοσιαλισμός

Στα μέσα του 19^ου αιώνα και μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες των ουτοπικών σοσιαλιστών ο σοσιαλισμός ως κοινωνική τάση υπέστη ριζική μεταβολή. Θεμελιώθηκε πάνω σε επιστημονική βάση και μεταβλήθηκε σε κοινωνική επιστήμη. «Χάρη σ΄ αυτόν ο σοσιαλισμός έγινε επιστήμη που πρέπει τώρα να την επεξεργαστούμε σε όλες της τις λεπτομέρειες».[4]

Οι επιστημονικές αποδείξεις και διατυπώσεις του επιστημονικού σοσιαλισμού στηρίζονται σε τρεις θεωρίες: στη θεωρία της πάλης των τάξεων, στη θεωρία της αξίας και υπεραξίας, και στη θεωρία του ιστορικού υλισμού.

Ο Μαρξ προσπάθησε να αναλύσει τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής χωρίς να το καταδικάζει ως το μόνο σύστημα που στην ιστορία της ανθρωπότητας εκμεταλλεύτηκε τους ανθρώπους, αλλά υποστήριξε επιστημονικά ότι είναι καταδικασμένο εν τη γενέσει του και ότι ένα νέο σύστημα το κομμουνιστικό θα το διαδεχθεί, όπως εκείνο διαδέχτηκε το φεουδαρχικό σύστημα.

Κάνοντας αναφορά σ΄ ένα καθορισμένο κοινωνικό σύνολο που αποτελείται από την παραγωγική διαδικασία αλλά και από την πολιτισμική και πολιτική ζωή, διατυπώνει σαφώς την άποψη ότι όλα τα φαινόμενα δεν ανάγονται στην οικονομία, αλλά μεταξύ της παραγωγής των κοινωνικών και πολιτικών δομών, υπάρχει σαφής διασύνδεση.

Ο Μαρξ καταρχήν, σε συνεργασία με τον Ένγκελς, θεμελίωσαν τον Ε.Σ. επισημαίνοντας το ρόλο της εργατικής τάξης μέσα στους κόλπους της αστικής κοινωνίας. Για πρώτη φορά συνέδεσε στενά το σοσιαλισμό με το προλεταριάτο. «Ο Μαρξ, εκτιμά όπως οι Γάλλοι, Ρώσοι, και Γερμανοί επαναστάτες ότι ο μετασχηματισμός της κοινωνίας θα γίνει με τη βία και υπό την αιγίδα των καταπιεζομένων προλεταριάτων»[5]. Η σοσιαλιστική επανάσταση έχει σαν σκοπό όχι την αλλαγή των μορφών της εκμετάλλευσης, αλλά την πλήρη κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο «..κινητήριες δυνάμεις είναι το προλεταριάτο, που παίζει το ρόλο του ηγέτη της επανάστασης και τα πολυάριθμα στρώματα των εργαζομένων και εκμεταλλευομένων μαζών».[6] Έκρινε ότι ο καταλύτης για την κατάρρευση του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος ήταν οι δυνάμεις που θα προέρχονταν μέσα από την εργατική τάξη και διατύπωνε την άποψη ότι αυτός και ήταν ο προεξάρχων ρόλος της. «Η δικτατορία της εργατικής τάξης είναι αναγκαία για να πραγματοποιηθεί ο οικονομικός και πολιτικός μετασχηματισμός της κοινωνίας»[7]. Οι εργαζόμενες μάζες μπορούν να απαλλαγούν από το ζυγό του κεφαλαίου και να περάσουν στο σοσιαλισμό μόνο με την καθοδήγηση του προλεταριάτου. Γι΄ αυτό εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου σημαίνει, τεράστια διεύρυνση της δημοκρατίας με την αντικατάσταση της περιορισμένης και τυπικής αστικής δημοκρατίας με την προλεταριακή δημοκρατία, που εξασφαλίζει στις πλατιές μάζες πολιτικά δικαιώματα και πραγματική εξουσία.

Σύμφωνα με τον Ε.Σ., το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς στηρίζεται στο θεσμό της ατομικής ιδιοκτησίας και της παραγωγής εμπορευμάτων, προϊόντων δηλαδή για την αγορά. Το μονοπώλιο των μέσων βρίσκεται στα χέρια της αστικής τάξης που αν και αποτελεί μειοψηφία του συνόλου εκμεταλλεύεται την τάξη του προλεταριάτου που είναι αναγκασμένο να πουλά την εργατική του δύναμη. Η εργατική τάξη καταπιεζόμενη οικονομικά και καταδυναστευόμενη πνευματικά, αποτελεί την ζώσα πηγή κερδών, δηλ. την υπεραξία, και είναι αναγκασμένη να αναπτύσσει ολοένα και περισσότερο τις παραγωγικές της δυνάμεις επεκτείνοντας το πεδίο του κεφαλαιοκρατικού συστήματος παραγωγής. Η εργατική δύναμη παράγει περισσότερο προϊόν από όσο χρειάζεται η ίδια να καταναλώσει για να αναπαραχθεί. Αυτό το επιπλέον προϊόν καρπώνεται ο εργοδότης οδηγώντας το, σε καθαρό καπιταλιστικό κέρδος. «Ο καπιταλιστής δεν είναι κακός άνθρωπος, αλλά το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσει αν οι εργοδότες δεν απομυζούσαν την υπεραξία της εργατικής δύναμης των εργατών, αφού δεν θα υπήρχε κίνητρο μίσθωσης της εργατικής δύναμης»[8].

Υπέρμαχος του επιστημονικού σοσιαλισμού υπήρξε και ο Τζον Στιούαρτ Μιλλ, φιλελεύθερος στοχαστής που κατέβαλλε προσπάθειες να προασπίσει την ατομικότητα που αντιμετώπιζε τον κίνδυνο της πλήρους ισοπέδωσης και συγχώνευσής της μέσα στην κοινότητα. Η βελτίωση της ανθρωπότητας αποτελούσε ύψιστο κοινωνικό χρέος για τον Μιλλ, αναγνωρίζοντας την ανάγκη κοινωνικής προστασίας της εργατικής τάξης σε επίπεδο υλικό και πνευματικό.

Ως εκπρόσωπος των φιλελεύθερων αρχών και δημοκρατικών ιδεών κηρύχθηκε υπέρμαχος της ισοπολιτείας και ισονομίας της γυναίκας και υπέρ του δικαιώματος αυτής για την ανώτερη μόρφωση ενώ διατηρούσε τεράστιες επιφυλάξεις για τη δημόσια εκπαίδευση θεωρώντας ότι αυτή θα επιβάλλονταν με την ομοιομορφία που προσπαθούσε να προσδώσει.

Ανεξάρτητα πάντως από τις διαφορετικές απόψεις των εκφραστών και πνευματικών δημιουργών του επιστημονικού σοσιαλισμού, οι απόψεις του θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής συμπεράσματα. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη μεταβολή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας στη σοσιαλιστική, κομμουνιστική κατά Μαρξ- χωρίς την οποία είναι αδύνατη οποιαδήποτε μελλοντική πρόοδος της ανθρωπότητας, είναι η πολιτική και επαγγελματική οργάνωση της εργατικής τάξης σε κόμματα και συνδικάτα, η επαναστατική ανατροπή του αστικού κράτους, η κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη μέσω των κομμάτων και των συνδικάτων, η επαναστατική ανατροπή του αστικού κράτους, η ανηλεής κατάπνιξη της αντίστασης της κεφαλαιοκρατίας.

Εν κατακλείδι

Στην ιστορία της ανθρωπότητας οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές δεν είναι έργο εξαρτώμενο από τη θέληση του ενός ή των πολλών ατόμων, αλλά της ιστορικής εξέλιξης η οποία και μόνη τελικά δημιουργεί τις συνθήκες και τους όρους κάτω από τις οποίες καθίστανται αυτές δυνατές.

 

Βιβλιογραφία

• Βerstein, S., Milza, P., Ιστορία της Ευρώπης, Διάσπαση και Ανοικοδόμηση της Ευρώπης, 1919 έως σήμερα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα.

• Ένγκελς, Φ., Ουτοπικός Σοσιαλισμός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός, Θεμέλιο, Αθήνα.

• Μολύβας, Γ., Φιλελεύθερος Ριζοσπαστισμός και Επαναστατικά Κινήματα κατά τον ΙΘ΄ αιώνα, Τόμος Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

• Συντακτική Ομάδα, Οι Βάσεις της Μαρξιστικής Φιλοσοφίας, Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, Σύγχρονη Επιστήμη, Αθήνα 1961.

• Lallement, Μ., Ιστορία των Κοινωνιολογικών Ιδεών, Μεταίχμιο, Αθήνα 2001.