Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΣΤΟ ΡΟΥΣΣΩ ΚΑΙ ΣΤΟ Τ.Σ. ΜΙΛΛ της Ελευθερίας Καραγιάννη

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΣΤΟ  ΡΟΥΣΣΩ ΚΑΙ ΣΤΟ Τ.Σ. ΜΙΛΛ

Η έννοια της πρόοδου έχει απασχολήσει τη φιλοσοφία από τα θεμέλια της, τόσο κατά τρόπο συνειδητό, όσο και ασυνείδητο. Και λέγοντας πρόοδο, εννούμε την βελτίωση, μια δημιουργική υπέρβαση, τη δημιουργία νέων και ευνοϊκότερων προϋποθέσεων, όχι απαραίτητα υλικών, αλλά πνευματικών, κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών, υπαρξιακών. Για το Ρουσσώ, η πρόοδος είναι συνυφασμένη με αυτό που οι Άγγλοι ή Γάλλοι ονομάζουν ‘regression’ (régression στα γαλλικά), ενώ για το Μιλλ (όπως και για την πλειοψηφία των φιλοσόφων) είναι συνυφασμένη με τον όρο ’progression’. Η λέξη ‘regression’ αναφέρεται σε μια οπισθοχώρηση, μια επιστροφή, ένα πισωγύρισμα σε κάτι παρελθοντικό, ενώ η λέξη ’progression’ σημαίνει κατά λέξη την πρόοδο, την αέναη συνέχιση προς τα εμπρός, προς το μέλλον, την πορεία προς τη βελτίωση. Για το Ρουσσώ ή λέξη πρόοδος σηματοδοτεί την έναρξη των δεινών του ανθρώπου που εγκαταλείπει τη φύση για να εισέλθει στην κοινωνία, ενώ για το Μιλλ τη χειραφέτηση και την ανεξαρτησία του ανθρώπου που βρίσκεται ήδη εν κοινωνία, από την τυραννία της ‘γενικής παραδοχής’.

Η έννοια της προόδου στη Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους του Ζ. Ζ. Ρουσσώ

Ο κύριος στόχος του Ρουσσώ σ’ αυτό του το έργο δεν είναι να μιλήσει για την έννοια της προόδου, αλλά περισσότερο για την έννοια της ‘ανισότητας‘. Όμως η ανισότητα για το Ρουσσώ στηρίζεται σε δύο πόλους. Ο ένας είναι αυτός της νομής της γης και του αυθαίρετου γι’ αυτόν περάσματος στο ιδιοκτησιακό καθεστώς, και ο δεύτερος είναι η πρόοδος του ανθρώπινου γένους. Η πρόοδος για το Ρουσσώ είναι μια ουσιαστικά φυγόκεντρη δύναμη σε σχέση με την ύπαρξη και την ταυτότητα του ατόμου. Φυγόκεντρη ως προς το ότι τον απομακρύνει και τον ‘αλλοτριώνει’ από τον ίδιο του τον εαυτό με σκοπό να τον φέρει σε κοντινότερη επαφή με τους υπόλοιπους συνανθρώπους του οι οποίοι όμως με το πρόσχημα της προόδου, πασχίζουν για το μάταιο, το ψεύτικο, το εφήμερο.

Οι προσπάθειες του ανθρώπου, ο οποίος πλέον έχει απομακρυνθεί από τη φυσική του κατάσταση και από μια α-τοπική, α-χρονική και αν-ιστορική ύπαρξη, προσανατολίζονται στη δημιουργία των συνθηκών εκείνων που υποσκάπτουν την ίδια του τη φύση. Κι αυτό με το να επιδιώκει την οικονομική του ευημερία, τις ανέσεις, την πολυτέλεια, τη στείρα γνώση, την επίδειξη, και όλο αυτό που συγκροτεί ένα πολυχρωμο και αναληθές φαίνεσθαι.

Η φυγή από την ελευθερία που απολάμβανε το άτομο στη φύση σε μια γενικευμένη κατάσταση ισότητας, σηματοδοτεί την είσοδό του σε μια ιστορικότητα και την κατάταξή του σε ένα καθεστώς προόδου με αντίτιμο όμως την κοινωνική ανισότητα που αυτή επιφέρει. Επομένως η πρόοδος ξεκάθαρα σηματοδοτεί την έναρξη των κοινωνικών ανισοτήτων, και το τέλος της αυτεξουσιότητας και της ελεύθερης δράσης του μοναχικού ‘φυσικού flâneur’.[1]Την πορεία του ατόμου δεν καθορίζουν πια οι φυσικές ορμές και ανάγκες, αλλά οι κοινωνικές δομές. Το άτομο έχοντας ως κατευθυντήρια δύναμη τις δομές αυτές, υπακούει σε ένα συλλογικό κονφορμισμό ο οποίος θεωρητικά και ουσιαστικά παράγει μια πρόοδο σε υλικό και διανοητικό επίπεδο, μαζί όμως με μια συνεχώς επιταχυνόμενη ηθική διαφθορά.

Ο πολιτισμός, το απτό αποτέλεσμα της διανοητικής προόδου είναι κυρίως το αντικαθρέπτισμα της παρεκτροπής από την κυριαρχία του ‘συμπονετικού’ συναισθήματος και της ήρεμης μοναχικότητας. Μιας μοναχικότητας που θωρείται γενεσιουργός δύναμη αγνών και ειλικρινών αισθημάτων συμ-πόνοιας και έννοιας για τα άτομα που συν-υπάρχουν γύρω του. Ο πολιτισμός δεν έφερε για το Ρουσσώ παρά την εδραίωση του λόγου που είναι στείρος νοήματος σε σχέση με την δημιουργική ησυχία του φυσικού ανθρώπου, τον εξαστισμό, και την εγκαθίδρυση κίβδηλων σχέσεων και πράξεων. Θεωρεί τον πολιτισμό υπηρέτη της διεφθαρμένης αριστοκρατίας, η οποία ευθύνεται για την ηθική παρακμή και τη δυστυχία του λαού.

Ο πολιτισμός όμως δεν είναι αιτία απώλειας μόνο της σχέσης του ατόμου με τον ίδιο του τον εαυτό, τη φύση, την εσώτερη γαλήνη και την αν-ιστορική κατάσταση, αλλά και της σωματικής του ρώμης και της ομοιομορφίας με τους γύρω του. Μάλιστα λέει χαρακτηριστικά: ‘Τα πιο πολλά δεινά είναι δικό μας έργο και τα περισσότερα, αν όχι όλα, θα τα είχαμε αποφύγει αν είχαμε διατηρήσει τον απλό τρόπο ζωής, τον ομοιόμορφο και μοναχικό, που η φύση μας είχε προδιαγράψει’.[2]

Η δημιουργία της οικογένειας, η συμβίωση, η γέννηση τρυφερών συναισθημάτων για ένα συγκεκριμένο άτομο και η αφοσίωση, υπήρξε για το Ρουσσώ το πρώτο βήμα για την πρόοδο, και το δεύτερο η ιδιοκτησία. Με το πρώτο βήμα ο άνθρωπος αποχαιρέτησε την απόλαυση της ‘τυχαίας’ και χωρίς δεσμεύσεις συνεύρεσης, την υπακοή στα πάθη του, και με το δεύτερο βήμα αποχαιρέτησε την υποταγή της γης στις προτιμήσεις των γούστων μας, και το χωρίς όρια δικαίωμα χρήσης των καρπών της.

Η οριοθέτηση της γης, αποτέλεσμα της εισόδου του ανθρώπου στην κοινωνία, και όλη αυτή η πρόοδος που επακολούθησε προκάλεσε διαμάχες οι οποίες γεννήθηκαν με τους νόμους, εγκαταλείποντας έτσι μια κατάσταση ύπαρξης που βασιζόταν στο ‘nullum crimen, nulla poena sine lege’.[3] Επίσης η σχόλη, η εμμονή για την εξασφάλιση ελεύθερου χρόνου ως μια άϋλη ένδειξη ανέσεων, είναι για το Ρουσσώ ο πρώτος ζυγός που επέβαλλε ο άνθρωπος στον εαυτό του. Οι ανέσεις που επήλθαν με την πρόοδο κατήντησαν πρώτες ανάγκες, και στο πολιτισμένο περιβάλλον ο αυτοπροσδιορισμός, το μηδέν πράττειν, η αληθινή ζωή δίνουν τη σκυτάλη στον ετεροπροσδιορισμό, την εργασία, την υποκρισία, και τη συνεχή ανάπτυξη των ικανοτήτων μας με αποκλειστικό σκοπό τη εξασφάλιση της φήμης.

 

Η έννοια της προόδου στο δοκίμιο Περί Ελευθερίας του Τ. Σ. Μιλλ

Αν για το Ρουσσώ η πρόοδος που επέρχεται με την δημιουργία μιας εν κοινωνία ζωής, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο εκφυλισμός της ανθρώπινης φύσης και η εισαγωγή ενός ανισωτικού τρόπου διαβίωσης, στο Μιλλ η πρόοδος είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας που ο άνθρωπος οφείλει να απολαμβάνει και που δεν υπάρχει εκτός κοινωνίας.

Ο Μιλλ μιλάει για ‘ώθηση’ η οποία είναι συνυφασμένη α) με την ελευθερία της σκέψης και της δημόσιας έκθεσής της χωρίς λογοκρισία από την κοινά παραδεκτή γνώμη και καταδίωξή της, και β) την ελευθερία της πράξης χωρίς επιβολή ποινών ή τιμωριών. Σ’ αυτά τα δύο είδη ελευθερίας προσθέτει και ένα τρίτο. Ακόμα και όταν δύο διιστάμενες απόψεις είναι αληθείς, χρειάζεται και μια τρίτη μη συμπίπτουσα για να αποκαλυφθεί η αλήθεια σε όλο της το εύρος, καθώς ένα μέρος μόνο περιλαμβάνεται στις δυο διιστάμενες.

Παρατηρεί όμως ότι ενώ και οι αιρετικές απόψεις θα έπρεπε να ακούγονται, η μονομέρεια είναι ο κανόνας, ενώ η πολυμέρεια η εξαίρεση. Ακόμα και στις επαναστάσεις, αντί να γίνεται αποκατάσταση της καθολικής αλήθειας, συνήθως ανατρέπεται ένα μέρος της αλήθειας και ανέρχεται κάποιο άλλο.

‘Ακόμα και η πρόοδος που θα έπρεπε να έχει επιπροσθετική λειτουργία, τις περισσότερες φορές αντικαθιστά τη μια μερική και ατελή αλήθεια με μιαν άλλη· και η βελτίωση που επιτυγχάνεται συνιστάται σ’ αυτό, ότι το νέο μόριο αλήθειας είναι περισσότερο αναγκαίο, αναταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της εποχής, απ’ ό,τι αυτό που αντικαθιστά. Λόγω αυτής ακριβώς της μερικότητας των κυρίαρχων γνωμών ή οποία ισχύει, ακόμα κι όταν στηρίζονται σε αληθινά δεδομένα, κάθε γνώμη, που περιλαμβάνει το τμήμα αλήθειας, το οποίο δεν περιέχεται στην ευρέως διαδεδομένη γνώμη, πρεπει να θεωρείται πολύτιμη – παρ’ όλο που ενδέχεται να αναμειχτεί με την αλήθεια και κάποιο ποσοστό σφάλματος και σύγχυσης‘. [4]

Η αλήθεια οφείλει να αναδεικνύεται σε όλο της λοιπόν το εύρος, αλλά δεν θα πρέπει να παρεμποδίζεται και η ύπαρξη μιας αντίθετης άποψης, κι αυτό γιατί και η ίδια η αλήθεια μπορεί ενδεχομένως μια μέρα να διαψευσθεί και να αντικατασταθεί με μια άλλη εγκυρότερη. [5] Δεν διστάζει να εκφράσει μάλιστα την άποψη ότι κάθε τρόπος σκέψης αντλεί την ωφελιμότητά του από τα ελαττώματα της άλλης.

Για το Ρουσσώ η πρόοδος συνεπάγεται την έξοδο από την ατομικότητα και την έναρξη των δεινών, για το Μιλλ η πρόοδος, η ευημερία συνεπάγεται την επιβολή της ατομικότητας και την ανθρώπινη ευτυχία:

’Όπου ο κανόνας συμπεριφοράς δεν είναι ο καθαυτό χαρακτήρας του ατόμου, αλλά οι παραδόσεις ή τα έθιμα των άλλων, απουσιάζει ένα από τα ουσιώδη συστατικά της ανθρώπινης ευτυχίας, και το κύριο χαρακτηριστικό της ατομικής και κοινωνικής προόδου’.[6]

Η ελεύθερη ανάπτυξη της ατομικότητας είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόοδο και για όλ’ αυτά που συνιστούν την πρόοδο όπως ο πολιτισμός, η εκπαίδευση, η πνευματική καλλιέργεια. Αυτό σημαίνει όμως ότι πρέπει να υπερβούμε το ‘βαθύ ύπνο μιας αναμφισβήτητης γνώμης’ [7] και να αποδεχτούμε χωρίς προκαταλήψεις και κατακρίσεις το ‘αυθόρμητο’, όπως το ονομάζει ο ίδιος, του ατόμου. Βέβαια σ’ αυτήν την ατομικότητα απ’ την οποία πηγάζει η ανάπτυξη, υπάρχει ένας και μόνος απόλυτος περιορισμός. Κι αυτός αφορά στη βλάβη του άλλου. Η ελεύθερη ατομική δράση σταματά εκεί που αρχίζει να προξενείται βλάβη στον άλλο, εκεί που ξεκινά η ελευθερία του άλλου.

Κατά τα λοιπά η ανυπακοή στο έθιμο και στις παγιωμένες αντιλήψεις είναι όχι μόνο αποδεκτή, αλλά και επιβεβλημένη. Όπως επίσης και οι ορμές του ανθρώπου δεν πρέπει να καταστέλλονται, καθώς αποτελούν μέρος της ατομικότητας. Οι ορμές αυτές κρίνονται επικίνδυνες στο βαθμό μόνο που αναπτύσσονται υπέρμετρα σε σχέση με τις άλλες λειτουργίες με τις οποίες συνυπάρχουν.[8] Εκείνος που δεν έχει δικές του επιθυμίες και ορμές, δεν έχει δικό του χαρακτήρα, όπως δεν έχει χαρακτήρα και η ατμομηχανή, ισχυρίζεται ο Μιλλ. Αν ο Ρουσσώ κατακρίνει την απώλεια της εκδήλωσης των φυσικών ορμών του ανθρώπου προς όφελος μιας καταπιεστικής και ευνουχιστικής κοινωνικής συνύπαρξης, ο Μιλλ προσπαθεί να την αποκαταστήσει.

Η μη-υποταγή λοιπόν στο έθιμο, ενισχύει την ατομικότητα χάρη στην οποία αναδύεται η ιδιοφυϊα, και η πρωτοτυπία. Διατυπώνει μάλιστα την άποψη πως ό,τι καλό υπάρχει στην εποχή του είναι καρπός της πρωτοτυπίας, και ότι η μη – συμμόρφωση στην κυρίαρχη γνώμη και στάση αποτελεί αξιόλογο όφελος για την κοινωνία. Σ’ αυτό το σημείο δίνει ένα παράδειγμα που συγκρίνει τη στασιμότητα της Κίνας σε σχέση με τη συνεχώς βελτιούμενη Ευρώπη. Θεωρεί ότι ένας λόγος που έχει σημειώσει και σημειώνει συνεχώς πρόοδο η Ευρώπη, είναι εξαιτίας της ποικιλίας των πολιτισμών και χαρακτήρων που διακρίνει τα έθνη της. Βέβαια διακρίνει ότι σιγά – σιγά η πρόοδος σημειώνει φθίνουσα πορεία καθώς επιχειρείται η ομοιομορφία. Τα άτομα έχουν τα ίδια ερεθίσματα, οι πολιτικές αλλαγές τείνουν στα ίδια, η εκπαίδευση παρέχει κοινές επιρροές, η εμπορική και βιομηχανική ανάπτυξη έχει δημιουργήσει επιθυμία ανόδου σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, η κοινή γνώμη πλέον ασκεί έλεγχο στο κράτος και τέλος η ισοπέδωση των κοινωνικών αξιωμάτων αφαιρεί το δικαίωμα από τους κατόχους τους να αψηφούν τη γνώμη του πλήθους. Ολ’ αυτά για το Μιλλ αποτελούν όχι μόνο εκφυλιστικά στοιχεία της προόδου, αλλά επηρρεάζουν αρνητικά και την ατομικότητα (η οποία αποτελεί και ζωτικό συστατικό της προόδου).

 

 

 

 

 

Κοινά σημεία και διαφορές στη σκέψη των Ρουσσώ και Μιλλ

για την πρόοδο

Μέχρι τώρα εντοπίσαμε πώς αντιλαμβάνονται την έννοια της προόδου ο Ρουσσώ και ο Μιλλ στα δυό αυτά έργα που προαναφέραμε, πότε με τρόπο ξεκάθαρο, και πότε με τρόπο λιγότερα έκδηλο και διαμεσολαβημένο από τη διατύπωσή τους για άλλες ιδέες. Αυτό που θα ήταν ενδιαφέρον θα ήταν να δούμε σε ποιό βαθμό συναντιούνται, και πού υπάρχουν διαφοροποιήσεις.

 

Α) Τα κοινά σημεία περί της ιδέας της προόδου.

1.Τόσο ο Ρουσσώ όσο και ο Μιλλ τίθενται κατά της κοινωνικής καταπίεσης. Για το μεν Ρουσσώ η κοινωνική καταπίεση, ως ένα από τα αποτελέσματα της ανθρώπινης προόδου που συνετέλεσε στην εκμετάλλευση του λαού από τους λίγους, δημιουργεί και ευνοεί την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, και τους καθιστά σκλάβους. Μάλιστα λέει χαρακτηριστικά ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και παντού είναι αλυσοδεμένος. Για το Μιλλ η κοινωνική καταπίεση παρεμποδίζει την ανάπτυξη της ατομικότητας, βοηθά στην απόκρυψη της αλήθειας, κι αυτό είναι ολέθριο στο βαθμό που η δημιουργικότητα και η ευφυϊα ως κύρια συστατικά της ανάπτυξης συνθλίβονται.

2.Πιστεύουν και οι δύο στην ατομικότητα. Και για τους δύο η ατομικότητα μέσα στο πλαίσιο της κοινωνίας υφίσταται μια έντονη καταστολή. Στο Ρουσσώ βέβαια η καταστολή αυτή φτάνει στην αλλοτρίωση. Στο Μιλλ όμως θεωρεί ότι υπάρχουν αναλαμπές ανεξαρτησίας και ελεύθερης δράσης, όμως μέσα από το βιβλίο του και ιδίως προς το τέλος, καταφεύγει σε ένα κάλεσμα γενίκευσης της ελεύθερης έκφρασης και δράσης, με στόχο τόσο τη βελτίωση του ατόμου, όσο και της κοινωνίας. Βέβαια ο Ρουσσώ διαχωρίζει την ατομικιστική αγάπη (amour propre) από την ηθική αγάπη του αληθινού, του πραγματικού εαυτού (amour de soi), σε αντίθεση με το Μιλλ ο οποίος δεν προβαίνει σε κανενός είδους διαχωρισμό.

3. Η κοινωνία θεωρούσε πάντα ριψοκίνδυνη την επίδειξη εμπιστοσύνης στον άνθρωπο όσον αφορά το χειρισμό των ορμών του, και σ’ αυτό βέβαια συνέβαλαν και οι χριστιανικές αξίες και ήθη. Ο Ρουσσώ και ο Μιλλ εμπιστεύονται το άτομο στη διαχείρηση των ορμών του, ο Ρουσσώ με το να στηρίζει τα πάθη και τις ορμές, και να αποθεώνει την ελεύθερη και τυχαία συνεύρεση, και ο Μιλλ με το να απενοχοποιεί και να ενθαρρύνει την προβολή τους, στο βαθμό που δεν προκαλούν βλάβη στους συνανθρώπους μας. Βέβαια για το Ρουσσώ η δράση που υπακούει στις ορμές είναι μια πρότερη της προόδου κατάσταση, ενώ για το Μιλλ μια κατάσταση της ατομικότητας, μια ελεύθερη δράση. Και όπως είδαμε κάθε ελεύθερη δράση είναι μια δυνάμει ώθηση και βελτίωση των ανθρώπινων συνθηκών.

 

Β) Διαφοροποιήσεις απόψεων σχετικά με την προόδο

1. Όπως είπαμε και στην εισαγωγή για το Ρουσσώ η πρόοδος είναι μια οπισθοχώρηση, μια καταστροφική δύναμη στην αυθεντική, ήρεμη και συμπονετική ύπαρξη του φυσικού ατόμου, ο οποίος απολάμβανε μια κοινωνική α-κοινωνικότητα. Κύρια αιτία είναι η εγκαθίδρυση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας το οποίο σηματοδοτεί το πέρασμα στον πολιτισμό και την εγκατάλειψη των έμφυτων ηθικών αξιών του ατόμου. Σταδιακά ο άνθρωπος κοπιάζει για να αναπτύξει τη σκέψη και τη λογική εις βάρος της φυσικότητας και του συναισθηματισμού, για να παράγει πλούτο και να καλλιεργήσει σχέσεις βασισμένες στο ίδιον όφελος, αφήνοντας να υπαναχωρήσει η ολιγάρκεια και η γόνιμη μοναχικότητα.

Ο Μιλλ διαβλέπει πρόοδο και ελευθερία μόνο στην πολιτική κοινωνία. Ο στόχος δεν είναι να απομακρυνθούμε από την ίδια, αλλά από την καταδυνάστευση της γενικευμένης άποψης, η επικρατούσας γνώμης. Η ελευθερία, η ώθηση θα επέλθει από μια ελευθερία ατομοκεντρικού τύπου που θα σέβεται τους υπολοίπους και δεν θα έχει στόχο τη βλάβη τους. Ο Μιλλ προτείνει την απομάκρυνση από κάθε προκατάληψη, από κάθε παράδοση που δε στηρίζεται στη λογική, καθώς το άτομο είναι ικανό να κρίνει μόνο του. Η πρόοδος στηρίζεται στην ελευθερία του πνεύματος και την ανοχή.

2. Για το Μιλλ, αυτό που είναι ωφέλιμο για το άτομο, είναι ωφέλιμο και για την κοινωνία. Δεν υπάρχει καμία περίπτωση επιδιώκοντας ο άνθρωπος το ατομικό του καλό, να μην προκαλέσει τη διάχυσή του (spillover) και στο σύνολο. Η υπαγόρευση των διαδικασιών και η υποβολή ορίων καταδυναστεύει τον άνθρωπο (σ’ αυτό το σημείο συμφωνεί με το Ρουσσώ) και ταυτόχρονα καταδικάζει την κοινωνία σε σταθερότητα, εκφυλισμό και ενδεχομένως εξαφάνιση. Για το Ρουσσώ αντίθετα ό, τι είναι συμφέρον για το κοινωνικό σύνολο, ό,τι πρόοδος συντελείται, αποβαίνει μοιραίο για τον πνευματισμό, τον ψυχισμό, ακόμα και το σώμα του ατόμου. Χαρακτηριστικά στο έργο του εξυμνεί το ρωμαλέο σώμα του πρωτόγονου ατόμου σε αντίθεση με την αδύναμη, φοβιτσιάρα, σερνόμενη, μαλθακή και σκλάβα persona που δημιούργησε η κοινωνία. Τα ρούχα, η κατοικία αποτελούν μια σύμβαση (ο φυσικός άνθρωπος δεν τα χρειαζόταν), ενώ η ‘τελειοποιησιμότητά’ του (perfectibilité), δηλαδή η ικανότητά του να τελειοποιεί τον εαυτό του,[9] είναι και η πηγή των δυστυχιών του. Η ‘τελειοποιησιμότητα’ βγάζει τον άνθρωπο από την πρωταρχική του κατάσταση μέσα στη γαλήνη και την αθωότητα, και με τον καιρό τον κάνει τύραννο του εαυτού του και της φύσης. Επομένως όσο περισσότερο ωφελείται η κοινωνία από το άτομο, τόσο το άτομο διαβρώνεται, αλλοτριώνεται από την πραγματική του φύση, και μοιραία καταδυναστεύεται νομιμοποιώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ανισότητα. Έτσι σχηματικά έχουμε  στο Μιλλ:

στο Ρουσσώ :

 

 

Συμπεράσματα

Από τη μέχρι τώρα ανάλυση των δεδομένων προσπαθήσαμε να αναδείξουμε πώς αντιλαμβάνονται ο Ρουσσώ και ο Μιλλ την έννοια της προόδου, με τι συνδέεται και τι αντίκτυπο έχει στον άνθρωπο, έτσι όπως φαίνεται στα έργα τους Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους και Περί Ελευθερίας αντίστοιχα.

Στο Ρουσσώ η πρόοδος συνδέεται με την απαρχή της ιδιοκτησίας και της κοινωνικοποίησης, η οποία φέρνει τον άνθρωπο αντιμέτωπο με την ηθική του πτώση και την έξοδο από τον Παράδεισο της Φύσης. Θα μπορούσαμε να συσχετίσουμε τον τρόπο που βλέπει αυτήν την έξοδο από την ιδανική του κατάσταση με το έργο του Τζών Μίλτον Paradise Lost, απαλλαγμένο όμως από το μεταφυσικό βάρος που φέρει το έργο αυτό, και τοποθετημένο σε μια πιο κοσμική κατάσταση, όπου ο Θεός είναι το συναίσθημα, η συμπόνοια που νιώθει το άτομο για τους συνανθρώπους του. Η πρόοδος επιφέρει ψεύδη, ανισότητα, αποξένωση, είναι το αποφ-ευκταίο.

Στο Μιλλ, η πρόοδος είναι το ευκταίο. Είναι το λογικό αντίβαρο στην τυραννία της κυρίαρχης γνώμης, το δεκανίκι της ιδανικής κατάστασης που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος μέσα από την ελεύθερη και ανεμπόδιστη θεμελίωση της ελεύθερης σκέψης, δράσης και συναναστροφής. Η ελευθερία θα επιφέρει την πρόοδο και η πρόοδος την ελευθερία περνώντας μέσα από την αναγνώριση της αξίας της ατομικότητας.

Για το Ρουσσώ η αυθεντική, πραγματική και αλτρουϊστική ατομικότητα, κατάντησε Γκόλεμ, χειραγωγήσιμη από τους λίγους, κι αυτό είναι μη αναστρέψιμο. Κάτι σαν τους εργάτες στην ταινία του Φριτς Λαγκ Metropolis. Για το Ρουσσώ η πρόοδος είναι αυτό που συνοδεύει την εδραίωση της σκλαβιάς και της ταξικής ανισότητας, για το Μιλλ είναι το εφαλτήριο για την τελειοποίηση της κοινωνίας. Σαν να παρατηρεί κάποιος την εικόνα και το αρνητικό της με πρωταγωνιστή το άτομο. Γιατί η πρόοδος αφορά πρωτίστως και περνά μέσα από το άτομο.