Στη Νάπολη στο παρεκκλήσι τού Σανσεβέρο φιλοξενούνται κάποια παράξενα γλυπτά…
Διακηρύσσουμε ότι η λαμπρότητα του κόσμου πλουτίσθηκε από μια νέα ομορφιά, την ταχύτητα. Ένα αυτοκίνητο κούρσας με τον κινητήρα του διακοσμημένο από αλλεπάλληλους σωλήνες, που μοιάζουν με όφεις των οποίων η αναπνοή γίνεται με εκρήξεις, ένα αυτοκίνητο βρυχώμενο, είναι ωραιότερο από την Νίκη της Σαμοθράκης[1].
Προλογικό Σημείωμα
Μέσα από τις πρωτοποριακές αναζητήσεις και ανακαλύψεις των σκαπανέων της επιστήμης, η τέχνη των αρχών του 20ου αιώνα θα αναδείξει πολλά και ποικίλα καλλιτεχνικά κινήματα και τάσεις που θα επηρεάσουν επί σειρά ετών γενιές καλλιτεχνών.
Ο φουτουρισμός που αποτελεί και το βασικό άξονα μελέτης και ερμηνείας της παρούσας εργασίας μας, θα αναλυθεί με βάση το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής του Στη συνέχεια θα προβούμε σε μια πρώτη απόπειρα διασάφησης του κατά πόσο αποτέλεσε ιδεολογία ή κίνημα καλλιτεχνικό και ακολούθως θα επιχειρήσουμε να αναζητήσουμε τις διαφορές καθώς και τις ομοιότητες με άλλα κινήματα που προηγήθηκαν όπως για παράδειγμα ο κυβισμός ή ακολούθησαν όπως π.χ. ο ντανταϊσμός. Στόχος μας είναι να καταγραφούν αυτές οι διαφορές και οι ομοιότητες, προκειμένου να γίνει σαφές το κατά πόσο η τέχνη μπορεί να έχει συνέχεια, ή κατά πόσο μπορεί να αποτελεί αντανάκλαση της εποχής της.
Ευρώπη και Πρωτοπορίες
Από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το 1914 που ξεσπά ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Ευρώπη θα φτάσει στο απόγειο της δόξας της. Η βιομηχανική και οικονομική της ευρωστία, σε συνδυασμό με τη δημογραφική της ζωτικότητα, η τεχνολογική και επιστημονική της πρόοδος, με την ταυτόχρονη στρατιωτική ισχύ, η ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών, θα την καταστήσουν πρώτη δύναμη σε παγκόσμια κλίμακα.
Η πολιτιστική επανάσταση του τέλους του 19ου αιώνα θα τροφοδοτήσει αλλεπάλληλα κύματα λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών «πρωτοποριών», ενώ θα προετοιμάσει το έδαφος για μια αναπάντεχη εξέλιξη στον τομέα των εικαστικών τεχνών του πρώτου ημίσεως του 20ου αι.. Στα πρώτα περίπου 20 χρόνια, με μικρές χρονικές αποκλίσεις, θα παρουσιαστούν οι κυριότερες τάσεις της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας.
Το 1905 εμφανίζονται η ομάδα των Φωβιστών στη Γαλλία και οι εξπρεσιονιστές στη Γερμανία, ενώ το 1907 κάνει την εμφάνισή του ο Κυβισμός με εκφραστή τον Πικάσο. Το 1910 ο ορφισμός προέκταση του κυβισμού θα διατυπώσει την καλλιτεχνική του ανησυχία. Στην Ιταλία του 1908-1909, παρουσιάζεται ο φουτουρισμός που θεωρείται στην ουσία το πρώτο μοντέρνο κίνημα της Ιταλίας. Το 1916 και στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το νταντά θα εκφράσει τις ανατρεπτικές του απόψεις ενώ στη διάρκεια του Μεσοπολέμου θα κυριαρχήσει το μακροβιότερο κίνημα του 20ου αιώνα ο σουρεαλισμός.
Ιδεολογία των φουτουριστών-ιστορικοκοινωνικά στοιχεία
που οδήγησαν στην εμφάνιση του Φουτουρισμού
«Οι φουτουριστές –κίνημα που καταρχήν θα μας απασχολήσει στο παρόν πόνημα– γύριζαν την πλάτη τους στην τακτοποιημένη βολεμένη ζωή του καλλιεργημένου διανοούμενου. Χλεύαζαν το δουλικό σεβασμό προς τους απολιθωμένους σοφολογιότατους αλλά και την απόρριψη της κοινωνίας που εξέφραζε η παραδοσιακή αντικοινωνικότητα του μποέμ»[2]. Διάλεγαν το δημόσιο στίβο και ζητούσαν την άμεση, στιγμιαία αντίδραση. Το ουσιώδες για τους φουτουριστές ήταν η επαφή μ΄ ένα κοινό που να μην είναι πια παθητικό και υποτακτικό. «Ο φουτουρισμός αντίθετα μ΄ ότι συνέβαινε με άλλα μοντέρνα κινήματα αποτελούσε λιγότερο ύφος ή τεχνοτροπία και περισσότερο ιδεολογία»[3]. Είναι σαφές ότι ο φουτουρισμός προετοιμάζεται ως φιλολογική και πνευματική κίνηση[4].
Ο Ιταλικός Φουτουρισμός ήταν το πρώτο πολιτιστικό κίνημα του 20ου αιώνα που προσπάθησε άμεσα και συνειδητά να αγγίξει ένα μαζικό κίνημα. Προκειμένου να το επιτύχει αυτό, αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει όχι μόνο τα διαθέσιμα μέσα της εποχής του, αλλά και να επινοήσει νέα. «Ήταν ένας θορυβώδης κήρυκας της επανερχόμενης αδιάκοπα στην τέχνη της εποχής μας θέληση,ς να εξισωθεί η τέχνη με τη ζωή (εξίσωση που εξακολουθεί να παραμένει άλυτη)»[5].
Στα ταραγμένα χρόνια που οδήγησαν στο αιματοκύλισμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μια μικρή ομάδα συγγραφέων, ζωγράφων και μουσικών που ονόμαζαν τους εαυτούς τους Ιταλούς φουτουριστές, βάλθηκε να αλλάξει την νοοτροπία μιας αναχρονιστικής κοινωνίας. Το 1909, ο Ιταλός ποιητής Φίλιππο Τομάσσο Μαρινέττι, κυκλοφόρησε σ΄ όλον τον κόσμο ένα μανιφέστο, στο οποίο με τολμηρές ρητορικές φράσεις κήρυσσε το τέλος της τέχνης του παρελθόντος (le Passéisme) και τη γέννηση μιας τέχνης του μέλλοντος (le futurisme). Ο Μαρινέττι και οι φίλοι του ήταν αποφασισμένοι να προετοιμάσουν την Ιταλία για ένα μέλλον, που όπως φαινόταν, θα ήταν η μεγάλη περιπέτεια της σύγχρονης εποχής «Αυτό που θέλουμε, είναι να παραβιάσουμε τις μυστηριώδεις πύλες του Ακατόρθωτου»[6].
Ο Φουτουρισμός ήθελε μετά μανίας να αγγίξει τις ευαίσθητες χορδές του κόσμου, αυτού που ονομάζουμε «πλατύ κοινό». Αυτό αποτέλεσε και το κλειδί για την κατανόησή του. Ο Μαρινέττι ηγέτης του κινήματος, ανάλωνε τεράστια αποθέματα ενέργειας για να επεκτείνει τα όρια της «κουλτούρας» -όπως ο ίδιος τη θεωρούσε- ως το σημείο που πλέον να την κάνει αγνώριστη. Αυτό δεν σήμαινε την αναζωπύρωση της παρωχημένης, παραδοσιακής κουλτούρας, της παραδοσιακής ζωγραφικής, γλυπτικής, ποίησης, μουσικής ή αρχιτεκτονικής, αλλά πρωταρχικά την επινόηση μιας καινούργιας γλώσσας, ευέλικτης, δυναμικής, ώστε ο «νέος άνθρωπος» να είναι σε θέση να εκφράσει το φάσμα των εμπειριών, που θα αποκτούσε στη χαραυγή του αιώνα της ταχύτητας, της ρευστότητας, της νέας επιστημονικής προόδου και εξέλιξης.
Η μορφή του κόσμου όπως ήταν γνωστή για αιώνες, άλλαζε καθημερινά και άλλαζε ριζικά. Ο Αϊνστάιν και ο Πλανκ είχαν αποκαλύψει καινούργιους τρόπους για τη θεώρησή του. Ο Μορς, ο Μπελ και ο Έντισον είχαν εφεύρει καινούργια, εκπληκτικά μέσα επικοινωνίας, γλώσσες που κανείς μέχρι τότε δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι υπάρχουν. Αυτές οι γλώσσες ένωναν τους ανθρώπους από την μια ήπειρο στην άλλη, από το ένα μέρος της υφηλίου στο άλλο. Πώς ήταν δυνατόν οι τέχνες που αποτελούσαν έναν άλλο ισχυρό και δυναμικό τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας, και που ήταν πάντα οι κήρυκες της αλλαγής, να μένουν νωθρά προσκολλημένες σε πληκτικά, ακαδημαϊκά γυμνά, ή σε καταθλιπτικές ωδές και βαρετές άριες, χρησιμοποιώντας τις παλιές γλώσσες που είχαν για αιώνες μείνει αναλλοίωτες; Στον νέο κόσμο, στην νέα εποχή, στην εποχή του φωτός, πώς ήταν δυνατόν ο πολιτισμός να κρύψει τη λαμπρότητά του στο μισοσκόταδο; Πώς ήταν δυνατόν ο ποιητής στην εποχή της υπερατλαντικής επικοινωνίας, να εξακολουθεί να εκφράζει τους κραδασμούς μιας παρωχημένης εποχής;
Ο Μαρινέττι αφουγκραζόμενος τις κολοσσιαίες αλλαγές που κυοφορούνταν στη νοοτροπία του ανθρώπου, με καθαρότητα και προφανή την εκστατικότητα του οράματός του για ένα μεταμορφωμένο κόσμο εκφράζεται στο εκπληκτικό μανιφέστο «Αποσύνθεση του συντακτικού-Φαντασία χωρίς δεσμά-Ελεύθερες λέξεις» που δημοσίευσε το 1913 ως εξής:
«Ο Φουτουρισμός βασίζεται στην πλήρη ανανέωση της ανθρώπινης ευαισθησίας, που προκαλείται από τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις. Οι άνθρωποι που σήμερα χρησιμοποιούν τον τηλέγραφο, το τηλέφωνο, το φωνογράφο, το τρένο, το ποδήλατο, τη μοτοσικλέτα, το αυτοκίνητο, το υπερωκεάνιο, το πηδαλιουχούμενο, το αεροπλάνο, τον κινηματο-γράφο, τη μεγάλη εφημερίδα, δεν έχουν συνειδη-τοποιήσει ότι ακόμα και αυτά τα μέσα επικοινωνίας, μεταφοράς και πληροφόρησης εξασκούν από-φασιστική επίδραση στην ψυχή τους»[7].
Τα μανιφέστα στρέφονται ενάντια στον κατεστημένο πολιτισμό και καλούν τους καλλιτέχνες να υμνήσουν μια καινούργια ομορφιά, την ομορφιά της μηχανής, της ταχύτητας της παραφωνίας. Δυναμισμός, βία και συγχρονικότητα είναι στο εξής οι λέξεις κλειδιά. Απορρίπτοντας τη λογική, ο Μαρινέττι κηρύσσει μια αισθητική, θεμελιωμένη στη διαίσθηση και την αναλογία, μια γλώσσα από την οποία έχουν απαλειφθεί η παραδοσιακή στίξη, τα επίθετα και τα επιρρήματα. Βασικά στοιχεία της πλέον είναι τα ονόματα, τα ρήματα στο απαρέμφατο, η ονοματοποιία. Η συντακτική τάξη έχει καταργηθεί προς όφελος των λέξεων που κυκλοφορούν ελεύθερα[8].
Αποκήρυξη του παρελθόντος, από την οποία να γεννηθεί η επιθυμία της δημιουργίας για το μέλλον είναι η πρώτη επιθυμία των ιταλών φουτουριστών ενώ ταυτόχρονα προτάσσουν το μίσος τους προς τα μουσεία, τις ακαδημίες, τους καθηγητές και προς κάθε τι που είναι παράδοση, είναι κλασικό, σχολαστικό, στενό, στατικό και σκοτεινό.
Μπροστά στο μίσος τους για το παρελθόν, προβάλλουν την αγάπη τους για την ταχύτητα, την ελευθερία, την ενεργητικότητα, τη δράση, τον κίνδυνο, τη φυσική δύναμη και τη βία, την αγάπη για την φρενιτιώδη και νεωτεριστική ζωή, καθώς και τη λατρεία της μηχανής. Τέλος, αποκηρύσσουν κάθε μορφής λογοκλοπίας και προτάσσουν το σεβασμό για κάθε είδους πρωτοτυπία.
Κυριότεροι εκπρόσωποι
και έργα τους
Κοντά και γύρω στο Μαρινέττι συσπειρώθηκε μια ομάδα από ποιητές και ζωγράφους σημαντικότεροι των οποίων υπήρξαν ο Ουμπέρτο Μποτσιόνι (1882-1916), ο Κάρλο Καρά (1881-1966), ο Λουίτζι Ρούσολο (1885-1947), ο Τζιάκομο Μπάλα (1871-1958) και ο Τζίνο Σεβερίνι (1883-1966). Μπορεί ο φουτουρισμός να άκμασε στην Ιταλία και εισηγητές του να είναι κατ΄ εξοχήν Ιταλοί καλλιτέχνες, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι υιοθετήθηκε και από καλλιτέχνες άλλων χωρών όπως η Τσαρική Ρωσία και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Ιταλοί όμως, έχουν το γενικό πρόσταγμα στη σύνταξη των μανιφέστων αλλά και σε επίπεδο παραγωγής. Ο Μποτσιόνι, συνέταξε το Μανιφέστο των Φουτουριστών Ζωγράφων, που δημοσιεύτηκε στις 11 Φεβρουαρίου και ανακοινώθηκε δημόσια στις 3 Μαρτίου 1910. Ακολούθησε το Μανιφέστο της Τεχνικής της Φουτουριστικής Ζωγραφικής που δημοσιεύτηκε στις 11 Απριλίου της ίδιας χρονιάς, ενώ πολύ σύντομα ακολούθησαν και άλλες εκδηλώσεις και μανιφέστα[9]. Το 1912 η ομάδα οργάνωσε μια έκθεση της δουλειάς της στο Παρίσι η οποία λίγο αργότερα μεταφέρθηκε στο Λονδίνο και στο Βερολίνο, ενώ το 1914 ο Μποτσιόνι εξέδωσε ένα βιβλίο που έδινε και την οριστική μορφή στις ιδέες της ομάδας.
Πάντως, πρέπει να επισημανθεί ότι, ενώ το φουτουριστικό κίνημα είχε μικρή διάρκεια, η συνεισφορά του στο μοντέρνο κίνημα ήταν σημαντική και αποφασιστικής σημασίας. Οι φουτουριστές, προσπάθησαν να αναπαραστήσουν την κίνηση και στους πίνακές τους αυτό αποτυπώνεται σαφώς. Θέλησαν να αναπαραστήσουν φυσικές ή μηχανικές δυνάμεις π.χ. το έργο του Μπάλα: «Αυτοκίνητο και Θόρυβος», 1912, του Καρά: «Τι μου λέει το Τραμ», 1911, του Ρούσολο: «Δυναμικές Γραμμές ενός Κεραυνού», 1911, του Σεβερίνι: «Δυναμικό Ιερογλυφικό του Μπαλ Ταμπαρέν», 1912.
Ο Μποτσιόνι υπήρξε ο πιο νατουραλιστής ζωγράφος σε σχέση με τους άλλους φουτουριστές. Μάλιστα δε, το τρίπτυχό του «Ψυχικές Καταστάσεις» 1911-12, ξεχωρίζει εξαιτίας της ποιητι-κότητάς του. Συνέθεσε επίσης τα έργα «Οι Λιθοστρωτές», 1914, η «Σφαιρική Επέκτα-ση κεντρόφυγου Φωτός», 1914 το «Άλογο+Καβαλάρης+Σπίτι», 1914 τη «Σπουδή για ένα Κεφάλι της Κυρίας Μπουζόνι», 1916, το «Συνθέτη Μπου-ζόνι», 1916, κ.ά, ενώ δοκίμασε τις δυνάμεις του και σε γλυπτά έργα όπως «Αντιχαρι-τωμένο», 1912, την «Ανάπτυξη μιας Φιάλης στο Χώρο», 1912-13 και άλλα.
Στην «Αφηρημένη Ταχύτητα» 1913 του Μπάλα, η δράση είναι το ίδιο το θέμα του πίνακα, ενώ ο ζωγράφος είναι και ο δημιουργός του έργου «Δυναμισμός δεμένου σκύλου» που εκτίθεται στην Πινακοθήκη Albright-Knox, στο Μπάφαλο και που το έργο βασιζόταν στις φωτογραφικές αναπαραστάσεις των διαδοχικών φάσεων της κίνησης[10]. Οι συνθέσεις δε, που ξεκίνησε το 1912 με γενικό τίτλο «Ιριδίζουσες αλληλο-διεισδύσεις» ανήκουν στα πρώτα δείγματα ανεικονικής ζωγραφικής.
Άλλα σημαντικά έργα του Μπάλα, είναι η «Εργασία», 1902, η «Μέρα του Εργάτη», 1904, το «Παράθυρο στο Ντύσσελντορφ», 1912, «Η Κοπέλα που τρέχει πάνω σε Μπαλκόνι», 1912, οι «Ρυθμοί Δοξαριού», 1912, το «Trelsi Trelno», 1914.
Ο ενθουσιώδης ερασιτέχνης Ρούσσολο που ασχολήθηκε με την ποίηση, τη ζωγραφική, τη φιλοσοφία και πιο σταθερά με τη μουσική, εξέθεσε 6 έργα –ίσως τα πιο υπερδραματικά και πιο απλοϊκά- στην περίφημη έκθεση του Παρισιού- το 1912. «Ο Ρούσολο ήταν το πρότυπο του ιδεώδους φουτουριστή, που σφυρηλατούσε δεσμούς ανάμεσα στις διάφορες τέχνες και εφάρμοζε τις φουτουριστικές αρχές του περισσότερο από ένα πεδία»[11]. Ελάχιστα έργα του είναι γνωστά όπως ο «Νίτσε», 1909, και η «Μουσική», 1911-12.
«Πνευματικά και ψυχικά» γεννημένος στο Παρίσι, εξομολόγηση που ο ίδιος ο Σεβερίνι είχε κάνει, συμμετείχε στην έκθεση του 1912 με 8 πίνακες οι οποίοι μάλιστα θεωρήθηκαν ότι ήταν και οι πιο συνεκτικοί και συνεπείς, πράγμα που δεν είναι παράξενο καθώς είχε μαθητεύσει επί χρόνια στο Παρίσι. Η «Άνοιξη στη Μονμάρτη», 1908, το «Βουλεβάρτο», 1909, η «Καπελού», 1910, ο «Μαύρος Γάτος, 1911, η «Έμμονη Εικόνα Χορεύτριας», 1911, η «Αυτοπροσωπογραφία», 1912, είναι μερικά από τα γνωστά του έργα.
Οι σπουδές στην Ακαδημία Μπρέρα του Μιλάνου όπου και τις ολοκλήρωσε το 1909, έδωσαν στον Καρά ένα ιδιαίτερο αισθητήριο για τις τεχνικές απαιτήσεις της ζωγραφικής, την επιφάνεια και τη δομή του πίνακα, ένα αισθητήριο που έμεινε και κατά το πέρασμά του στην φουτουριστική ζωγραφική, και στην κυβιστική αλλά και μεταφυσική του φάση. Οπωσδήποτε όμως, άφησε παρακαταθήκη ενδεικτικά φουτουριστικά έργα όπως το «Πορτραίτο του ποιητή Μαρινέττι», 1911, το «Φεύγοντας από το Θέατρο», 1910-11, τις «Κολυμβήτριες», 1910, την «Κηδεία του αναρχικού Γκάλι», 1911, το «Σταθμός του Μιλάνου», 1911, και άλλα.
Φουτουρισμός και Κυβισμός
Ομοιότητες και διαφορές
Το φθινόπωρο του 1911, ο Σεβερίνι κάλεσε τους φίλους του Μποτσιόνι και Καρά στο Παρίσι για να γνωρίσουν τα επιτεύγματα των Κυβιστών. Ο Μποτσιόνι εντυπωσιάστηκε μεν, αλλά το τελικό αποτέλεσμα ήταν να ξεκαθαρίσει τις δικές του μεθόδους αρνούμενος να αλλάξει αρχές: «Δεν μπορούσε να υπάρξει συνδιαλλαγή ανάμεσα σε μια τέχνη που ζητούσε να εκφράσει την κίνηση και τις ψυχικές καταστάσεις και μια άλλη τον Κυβισμό που γύρευε να προσδιορίσει τη θέση των αντικειμένων μέσα στο χώρο»[12].
Αυτή αποτέλεσε και μια βαθιά, ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στις δύο καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής.
Διαφορές
- Πρωταρχικός σκοπός λοιπόν των δημιουργών του κυβισμού είναι η απόδοση της απόλυτης φύσης των αντικειμένων και του κόσμου, ενώ για τους φουτουριστές το καθοριστικό πρόβλημα της καλλιτεχνικής έκφρασής τους ήταν η κίνηση, ο θόρυβος, η μεταβολή. Στους φουτουριστικούς πίνακες υπάρχει ένταση, χρώμα, έμφαση στις χρωματικές αξίες, ψυχολογικός βόμβος, αντιθέτως με τους κυβιστικούς που το χρώμα είναι πολύ πιο ουδέτερο, ψυχρό, ενώ η τεχνική είναι γεωμετρική, αποτελούμενη από μαθηματικά και «αλγόριθμους» τρόπον τινά.
Ο Κυβισμός επανέφερε μεν την αγάπη του αντικειμένου, αλλά αναλύοντας αυτό στα γεωμετρικά του στοιχεία, φόνευσε το θέμα και κατέστησε τη ζωγραφική μονόπλευρη τέχνη σχημάτων. Αυτή η ζωγραφική όμως έχοντας χάσει το περιβάλλον, την ατμόσφαιρα, το φωτισμό, τη ρευστότητα, αποτελεί συναρμογή γραμμών και όγκων, αποστεωμένων τμημάτων της πρωτεύουσας και παλλόμενης φύσης. Η γνήσια έμπνευση, ο αυθορμητισμός, η ευρύτητα της φαντασίας, οι δονήσεις του πνεύματος και της καρδιάς, η λαιμαργία της οράσεως υποτάσσονται σ΄ ένα κυρίαρχο γεωμετρικό ρυθμό και στη σκοπιμότητα μιας αρμονίας που πηγάζει από γεωμετρικά δεδομένα.
Ο φουτουρισμός αντιθέτως έχει μια άλλη οπτική καθώς οι καλλιτέχνες στους πίνακές τους προβάλλουν ένα σύνολο από ψυχικές καταστάσεις, ενώ η δράση, η κίνηση αποτελεί συχνά το ίδιο το θέμα τους[13].
- Οι διαφορές τους παρέμειναν πάντοτε σημαντικές αναφέρουν οι Honour και Fleming «και αφορούσαν όχι μόνο την έμφαση στη διαίσθηση και τη δράση, αλλά και την απόρριψη από μέρους των φουτουριστών των στατικών, «ενιαίων» συνθέσεων υπέρ αυτού που οι ίδιοι αποκαλούσαν «ταυτοχρονία»[14].
- Μια άλλη σημαντική διαφορά που εντοπίζουμε είναι ότι ο κυβισμός ήταν μια νέα τεχνοτροπία, ένα νέο κίνημα, σε αντίθεση με το φουτουρισμό που περισσότερο ιδεολογία αποτέλεσε, παρά ύφος ή τεχνοτροπία.
Ομοιότητες
- Το εικαστικό λεξιλόγιο, αλλά και το γεωμετρικό λεξιλόγιο καθώς και αρκετά στοιχεία από τον Κυβισμό, υιοθέτησαν οι φουτουριστές ζωγράφοι όταν επισκέφτηκαν το Παρίσι. Εδώ τολμάμε να πούμε ότι ένας τρόπος σύγκλισης υφίσταται ανάμεσα σ΄ αυτές τις δύο καλλιτεχνικές τάσεις.
- Η αντίδραση αποτέλεσε αιτία γενεσιουργό της εμφάνισης του κυβισμού. Μια αντίδραση που τάχθηκε απέναντι στη συναισθηματική και ενστικτώδη ερμηνεία του κόσμου από τους φωβιστές και τους εξπρεσιονιστές[15].
Αλλά μην λησμονούμε ότι και ο φουτουρισμός ξεπήδησε από μια αντίδραση, από μια αντίσταση που όμως ήταν πολύ πιο γενικευμένη πολύ πιο αφοριστική, γιατί ζητούσε να καταργήσει καθετί παλιό, καθετί ισχύον, καθετί συμβατικό.
Φουτουρισμός και ντανταϊσμός
Ομοιότητες και διαφορές
«Η αντίδραση, η έκφραση της ολοκληρωτικής απόρριψης για τις παραδοσιακές αξίες για τις κοινωνικές συμβάσεις ακόμα και για τον ίδιο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό που όδευε προς την αυτοκτονία αποτελούσε το πνεύμα του νταντά. Οι ντανταϊστές εξέφρασαν όπως και οι φουτουριστές στα μανιφέστα τους την απογοήτευση, την κούραση, την πικρία αλλά και την ελπίδα ότι μ΄ αυτήν την αρνητική στάση θα ξεπεραστεί η κρίση του κόσμου στον οποίο ανήκουν»[16].
Οι ντανταϊστές όπως αναφέρουν οι Honour και Fleming, ειρωνεύονταν τις κατεστημένες αξίες, τις παραδοσιακές αντιλήψεις για το καλό γούστο στη λογοτεχνία και τις καλές τέχνες, όλα τα πολιτισμικά πρότυπα και σύμβολα μιας κοινωνίας που τη θεωρούσαν όχι μόνο βασισμένη στον υλισμό και την απληστία αλλά και ετοιμοθάνατη[17].
Το κίνημα του νταντά δεν αναγνώριζε καμία αξία ούτε στην ίδια την τέχνη, ενώ έφτανε ως και την άρνηση του ίδιου του εαυτού. Με τον ντανταϊσμό δεν έχουμε τόσο μια καλλιτεχνική κίνηση όσο μια διανοητική επανάσταση, γεννημένη από τους σπασμούς του πολέμου 1914-18 και τη φρίκη των καταστροφών του με μοναδική θέση την άρνηση.
Διαφορές
Σαν μηδενιστική τάση το νταντά, έρχεται όχι μόνο να ολοκληρώσει την αποσύνδεση της τέχνης από την οπτική πραγματικότητα αλλά και να επιβάλλει σαν θεμιτό κάθε είδους πειραματισμό, πνευματικό και μορφολογικό παραλογισμό. Σαν άρνηση και διαμαρτυρία, οι ντανταϊστές θα προχωρήσουν πέρα από κάθε τι γνωστό και αφετηρία τους γίνεται το τίποτα. Αυτή είναι και η ουσιώδης διαφορά τους με τους φουτουριστές. Το νταντά είναι αντι-τέχνη. Οτιδήποτε είναι τέχνη το νταντά είναι το αντίθετο. Καθώς η τέχνη συμπίπτει με την αισθητική, το νταντά αδιαφορεί για την αισθητική. Εάν η τέχνη επικαλείται τις ευαισθησίες, το νταντά τις αρνείται.
Οι φουτουριστές όμως, δεν προτάσσουν το τίποτα όπως οι ντανταϊστές, δεν αρνούνται τα πάντα, αρνούνται μόνο το παρελθόν, τις κατεστημένες έννοιες, την κατεστημένη αισθητική. Μέλημά τους είναι να την αλλάξουν. Να τη διαφοροποιήσουν. Οι φουτουριστές δεν αρνούνται ακόμα και τον ίδιο τον εαυτό τους όπως κάνουν οι ντανταϊστές. Οι φουτουριστές προτάσσουν την αλλαγή. Οι ντανταϊστές θεωρούσαν το φουτουρισμό πολύ ρεαλιστικό και πολύ προγραμματισμένο.
Ομοιότητες
- Ο Χύλζενμπεκ[18] αναφέρει ότι οι ντανταϊστές δανείστηκαν από το φουτουρισμό την έννοια του ταυτόχρονου καθώς απήγγελναν ταυτόχρονα διαφορετικά ποιήματα αλλά επίσης και το «θορυβισμό» τον πρόδρομο της συγκεκριμένης μουσικής.
- Εξέφρασαν τις απόψεις τους επιλέγοντας ως μέσο διάδοσης αυτών των ιδεών το μανιφέστο. Περίφημο το μανιφέστο του ντανταϊσμού. Κι εδώ συγκλίνουν με τους φουτουριστές οι οποίοι νωρίτερα είχαν βομβαρδίσει την κοινή γνώμη με τα δημοσιευμένα τους μανιφέστα περί τέχνης και περί αισθητικής.
- Μια άλλη ομοιότητα με το φουτουρισμό είναι η τεχνική των papies colles που σ΄ ένα βαθμό εφάρμοσαν και οι φουτουριστές καλλιτέχνες. Κομμάτια χρωματιστών χαρτιών αφήνονταν τυχαία να πέσουν κάτω σε μια επιφάνεια, σχηματίζοντας με μικρή επέμβαση του καλλιτέχνη μορφότυπα αφηρημένα. Αρκετά από αυτά εντυπωσιάζουν με την αισθητική τους και την εικόνα που εμφανίζουν.
- Σ΄ εκείνο που πρέπει επίσης να σταθούμε είναι στη χρήση των έτοιμων αντικειμένων (ready mades) που πρώτοι εισήγαγαν οι φουτουριστές στις συνθέσεις τους. Είδη μετάλλων, κάθε λογής υφάσματα, έγχρωμα γυαλιά και σελιλόιντ, ελατήρια και ηχητικά τρυκ χρησιμοποιούνταν ώστε να παραχθούν γλυπτά. Ας θυμηθούμε το «Θορυβοκινητικό έγχρωμο πλαστικό Σύμπλεγμα», του Ντεπέρο, 1914-15, ή την «Αυτοπρο-σωπογραφία» του Μαρινέττι, 1914 (έργο που έχει χαθεί). Τη μέθοδο αυτή εφάρμοσε και ο Ντανταϊστής Ντυσάν με έργα όπως μια ρόδα ποδηλάτου πάνω σ΄ ένα σκαμνί κουζίνας, ενώ το πιο προκλητικό απ΄ όλα ήταν η «Κρήνη» 1917, πορσελάνινο σκεύος προορισμένο για δημόσιο ουρητήριο με την υπογραφή R. Mutt.
Επίλογος
Ήδη από την αρχή του 20ου αιώνα το πέρασμα από την ενότητα στην πολλαπλότητα, από το εξωτερικό στο εσωτερικό, από τη λατρεία του καθιερωμένου στον κάθε είδους πειραματισμό και προσωπική αναζήτηση, θέτουν τον άνθρωπο προ των ευθυνών του. Ο φουτουρισμός, που ήταν ένα καταρχήν ιδεολογικό κίνημα, διεπόταν από αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά. Κι αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη των εμπνευστών του, να προσπαθήσουν δηλ. τη διάδοσή του σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, και την αφομοίωσή του από το ευρύ κοινό.
Ο φουτουρισμός δανείστηκε στοιχεία από άλλα καλλιτεχνικά κινήματα της εποχής του όπως για παράδειγμα τον κυβισμό, αλλά επίσης και δάνεισε στοιχεία όπως στον ντανταϊσμό. Οι διαφορές του όμως σε σχέση με τα δυο προηγούμενα υπήρξαν βασικές και θεμελιώδεις γι΄ αυτό και αποτέλεσε μια μοναδική τάση καλλιτεχνική, με τις δικές της προεκτάσεις. Οι θεωρίες του φουτουρισμού ήταν επαναστατικές για την εποχή τους. Για το λόγο αυτό, του αξίζει η θέση που κατέχει στην παγκόσμια Ιστορία της Τέχνης, καθώς πολύ γρήγορα οι δημιουργοί του αντιλήφθηκαν τη χρήση της τεχνολογίας, τη χρήση των μέσων επικοινωνίας, τις νέες επιστήμες και εφαρμογές τους, κάτω από το πρίσμα των νέων αναζητήσεων, της νέας έκφρασης και της υπέρβασης που θέλησαν να πετύχουν έναντι του κατά τα άλλα «ένδοξου παρελθόντος».
Βιβλιογραφία
- Εμμανουήλ, Ε., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 2002.
- Ευρωπαϊκά Γράμματα, τόμος Γ΄, Εκδόσεις Σοκόλης, Αθήνα 1999.
- Ρηντ, Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1978.
- Ρηντ, Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα, 1978.
- Τίνσταλ, Κ., Μποτσόλα, Α., Φουτουρισμός, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1984.
- Φουτουριστικό Μανιφέστο, Eφημερίδα Figaro, Παρίσι, 1909.
- Χρήστου, Χρ., Εισαγωγή στην Τέχνη, Εκδόσεις Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα, 1993.
- Honour H., Fleming, J., Ιστορία της Τέχνης, Υποδομή, σελ. Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1998.
[1] Φουτουριστικό Μανιφέστο, Eφημερίδα Figaro, Παρίσι, 1909,.
[2] Τίνσταλ, Κ., Μποτσόλα, Α., Φουτουρισμός, σελ. 10, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1984.
[3] Honour, H., Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, σελ. 677, Εκδόσεις Υποδομή, Aθήνα, 1998.
[4] Χρήστου, Χρ., Εισαγωγή στην Τέχνη, Εκδόσεις Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, σελ. 203, Αθήνα, 1993.
[5] Τίνσταλ, Κ., Μποτσόλα, Α., Φουτουρισμός, σελ. 8, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1984.
[6] όπ. παρ. σελ. 10.
[7] Τίνσταλ, Κ., Μποτσόλα, Α., Φουτουρισμός, σελ. 9, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1984.
[8] Ευρωπαϊκά Γράμματα, τόμος Γ΄, Εκδόσεις Σοκόλης, Αθήνα 1999.
[9] Ρηντ, Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής, σελ. 120, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1978.
[10] Honour και Fleming, Honour, H., Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, σελ. 678, Εκδόσεις Υποδομή, Aθήνα, 1998.
[11] Τίνσταλ, Κ., Μποτσόλα, Α., Φουτουρισμός, σελ. 8, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1984.
[12] Ρηντ, Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής, σελ. 141, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα, 1978.
[13] Honour και Fleming, Honour, H., Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, σελ. 678, Εκδόσεις Υποδομή, Aθήνα, 1998.
[14] όπ. παρ. σελ. 678
[15] Εμμανουήλ, Ε., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 2002.
[16] Εμμανουήλ, Ε., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 2002.
[17] Honour H., Fleming, J., Ιστορία της Τέχνης, Υποδομή, σελ. 686, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1998.
[18] Τίνσταλ, Κ., Μποτσόλα, Α., Φουτουρισμός, σελ. 85, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1984.
This Post Has 0 Comments