ΤΕΧΝΗ-VERSUS-ΑNTITEXNH, του Πλάτωνα Αλεξίου

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Δρ Πλάτων Αλεξίου

εικαστικός καλλιτέχνης – Designer – ιστορικός της τέχνης-κριτικός τέχνης AICA

Με αφορμή κουβέντας που είχα με συνάδελφο για την πορεία της σύγχρονης τέχνης, την ύπαρξη αισθητικής ή όχι, την ύπαρξη κριτηρίων ή όχι κ.ά., και την αφήσαμε στη μέση, αισθάνομαι την ανάγκη να τη συνεχίσω με τις παρακάτω σκόρπιες γραμμές, διότι μόνο έτσι μπορεί να αποδοθεί, επειδή τα παραπάνω ζητήματα στις μέρες μας είναι πολύπλοκα, ακανθώδη και ατέρμονα και ως εκ τούτο είναι δύσκολη η συνοχή τους.

Χωρίς να είμαι ιδιαίτερα πρωτότυπος, στον εικαστικό χώρο, υπάρχει φοβερή σύγχυση και πλανιόνται διάφορα διλήμματα, όπως : υπάρχει σήμερα ακαδημαϊκή τέχνη που υπόκειται σε κριτήρια και αναζητά το ωραίο μέσα από δόκιμη αισθητική; είναι τέχνη μια εικαστική πράξη που δεν υπόκειται σε κριτήρια; είναι τέχνη όλα και τα πάντα; μπορούν να συγχέονται οι διάφορες μορφές των τεχνών; υπάρχουν όρια; πρέπει να υπάρχει απόλυτη ελευθερία στην τέχνη, σε σημείο που οι πράξεις της να είναι αξιόποινες;

Οι απαντήσεις στα παραπάνω ούτε εύκολες είναι, ούτε μονολεκτικές, αλλά ούτε και αδιάλλακτες. Συμπεράσματα και αποφάσεις βγάζουν τα συνέδρια και οι συνελεύσεις. Ωστόσο οι προσωπικές απόψεις είναι θεμιτές, πρέπει να προβάλλονται και γιατί όχι, να αντικρούονται.

Στις μέρες μας ο σκεπτόμενος άνθρωπος είναι καχύποπτος-άρα επιφυλακτικός- και αμφισβητεί σχεδόν τα πάντα: την πολιτική, την οικονομία, τις ανθρώπινες σχέσεις, ..και γιατί όχι την τέχνη.

Σε τεντωμένο σχοινί αυτής της γενικότερης αμφισβήτησης για την τέχνη ακροβατεί η εικαστική πραγματικότητα στον τόπο μας ενόψει της ορατής παγκοσμιοποίησης ή εάν ήδη έχει γίνει αυτό, δηλαδή η παγκοσμιοποίηση με εκθέσεις όπως ήταν η Οutlook, Θεολογίες και Διαπολιτισμοί, έγινε απότομα, κάτι που «συγκίνησε» δυστυχώς μόνο λίγους, αν και ήταν -ειδικά η πρώτη- μεγάλες εκδηλώσεις.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Εφόσον θεωρείται πως τέχνες-στο σύνολό τους-(ένας από τους πολλούς ορισμούς) είναι η ικανότητα δημιουργίας μιας αισθητικής συγκίνησης (προς όλες τις αισθήσεις) με την εκτέλεση έργων που αναδεικνύουν  και στοχεύουν στην ιδέα του ωραίου και του καλού, εξού και οι όροι καλλιτεχνία, καλλιέπεια, καλλιλογία, καλλιμορφία, καλλιφωνία κ.ά.

Από το σύνολο των Καλών Τεχνών, το χώρο που εμπλεκόμαστε, δηλαδή ο  χώρος  των Εικαστικών Τεχνών, που παραδοσιακά αποτείνονταν στην τέρψη της όρασης, ήταν κατεξοχήν έργα χεριών, όπως αναφέρει και ο Σοφοκλής «εύχειρος τέχνη»(ΟΚ472). Πόσα σοφά κι αν δεν έγραψαν σχετικά ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλίνιος, ο Θωμάς Ακινάτης, ο Βαζάρι, ο Χόγκαρθ, ο Διονύσιος από τους Φούρνους  των Αγράφων, ο Παπανούτσος, ο Μουρελός κ.ά.

Η θεματογραφία, από την τέχνη των σπηλαίων έως τις μέρες μας παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία. Ζωγραφικά ή πλαστικά παριστάνονται ζώα, τοπία, αντικείμενα, ο άνθρωπος-σε καλές και  κακές στιγμές του-, αλλόκοτα όντα, δυσμορφίες, σφαγές, θάνατος κ.ά., όπως λ.χ., σχετικά με τα τελευταία  είναι «Ο κήπος των απολαύσεων» του Μπος με τις υβριδικές μορφές ζώων-ανθρώπων,  «Η ταφή του κόμητα του Οργκάθ» του Ελ Γκρέκο που εξορκίζει ή ακόμη καλύτερα υμνεί το θάνατο, οι δαίμονες και οι υστερίες του Ένσορ και του Μουνκ, το τεμαχισμένο κριάρι του Ερνστ με εμφανή τα σωθικά του κ.ά. Τι κοινό έχουν τα έργα με τη συμβατή θεματογραφία του καλού, ακόμη και σχετικά με τα παραπάνω που παριστάνουν το κακό, το ειδεχθές και το θάνατο; Είναι έργα γνήσια, αυθεντικά που συχνά φέρουν και στοιχεία εντοπιότητας, είναι έργα υψηλής δεξιοτεχνίας, που άσχετα με το θέμα τους προσφέρουν αισθητική συγκίνηση. Είναι έργα που όχι μόνο άντεξαν στο χρόνο, αλλά και κάθε μέρα που περνάει ερευνώνται σε μεγαλύτερο βάθος, είναι έργα που θέλει να ξαναδεί ο θεατής, είναι έργα προσεγμένα στο σχέδιο, το χρώμα, τη φόρμα, τον πλασμό, τον όγκο, τους άξονες, τις χρυσές τομές, την πλαστικότητα, είναι έργα που για να υλοποιηθούν, οι δημιουργοί τους μαθήτεψαν σε δασκάλους, σε σχολεία, έκαναν προωθημένα προσχέδια (Γύζης) ή και πλαστικές μακέτες από κερί πριν από κάποιο ζωγραφικό έργο για να πιάσουν το βάθος, την ατμόσφαιρα και το φωτισμό (Νικόλας Πουσσέν). Για την υλοποίησή τους  χρησιμοποιήθηκαν κάποιες πρώτες ύλες και τεχνικές όπως λ.χ. μουσαμάς, χρώματα, γύψος, ορείχαλκος, τσίγκοι, χημικά κ.ά. ή ακόμη-νεότερα- υπάρχοντα αντικείμενα χρήσης, μέσα από μια διαδικασία σύνθεσης και μεταποίησης.

Τα παραπάνω, χωρίς να συνυπάρχουν όλα, αποτελούν και τα βασικά κριτήρια βάσει των οποίων αξιολογείται μια ανθρώπινη κατασκευή-δημιουργία που θεωρείται έργο τέχνης. Έτσι έχουν και λόγο ύπαρξης οι Σχολές Καλών Τεχνών και η επιστήμη της Ιστορίας της Τέχνης, της Φιλοσοφίας κ.ά.. Εάν δεν συντρέχουν έστω κάποια από τα προαναφερθέντα κριτήρια, τότε η ανθρώπινη αυτή δημιουργία μπορεί να λέγεται κάτι άλλο, αλλά όχι έργο τέχνης.

Μετά από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα περίπου,  έχουν προστεθεί και άλλες τεχνικές, μέσα και είδη εικαστικών μορφών, όπως λ.χ. είναι οι κατασκευές, οι εγκαταστάσεις, τα μέσα του Κυβερνοχώρου κ.ά., που εκτός από την όραση ικανοποιούν και άλλες αισθήσεις. Αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί απόλυτα υγιές, λογικό, θεμιτό και επιβεβλημένο αφού οι Εικαστικές Τέχνες πρέπει να ανανεώνονται, να πειραματίζονται και να αναζητούν νέες ατραπούς, νέα υλικά, νέα μέσα,  να συνδιαλέγονται και να είναι φιλικές με την νέα τεχνολογία. Αυτό επιπλέον σημαίνει, πως από έργα αμιγώς χεριών, μπορούν να είναι και έργα μηχανών, που πάντα καθοδηγούνται από τα χέρια και το μυαλό του καλλιτέχνη.

Σήμερα, οι πειραματισμοί και η έρευνα  γύρω από  τις Εικαστικές Τέχνες δίνουν το δικαίωμα, που είναι μάλλον αυθαίρετο, σε μια μερίδα «καλλιτεχνών», κριτικών τέχνης, ιδιοκτητών Γκαλερί ή δυστυχώς ακόμη και Μουσείων ή μεγάλων θεσμών χρηματοδοτούμενων από τον κρατικό κουμπαρά, να θεωρούν ότι τελικά όλα είναι τέχνη ή όλα μπορούν να είναι τέχνη ή η κάθε ανθρώπινη πράξη ή κατασκευή να είναι τέχνη, αρκεί να το δηλώνει ο «καλλιτέχνης» και να παρουσιάζεται σε ένα δημόσιο χώρο, πολύ περισσότερο σε μια Γκαλερί ή Μουσείο. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; μπορεί στο βωμό του συμβολισμού να θυσιάζονται κενές ιδέες και πράξεις με απόντα τα προσόντα και τα οράματα για τα εικαστικά; Μπορεί μια πράξη ή δραστηριότητα  με την απουσία του σχεδίου ή του πλασμού/πλαστικής ή της σύνθεσης ή της εννοιολογίας αυτών, άσχετα  εάν γίνεται με τα χέρια, την τεχνολογία ή τη μηχανή να θεωρείται Εικαστική Τέχνη;

Εδώ και τέσσερις δεκαετίες περίπου, για να μην πω από τη δεκαετία του είκοσι, το τοπίο της Μοντέρνας, αλλά κυρίως σήμερα της Σύγχρονης τέχνης, είναι ασαφές και συγκεχυμένο  σε σημείο που να έχει μπερδέψει τους καλλιτέχνες, τους κριτικούς, την πολιτική και το δημόσιο χρήμα (πρόσφατα Outlook και Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης) καθώς και την κοινή γνώμη.

Στο χώρο των Εικαστικών Τεχνών έχουν εντρυφήσει και άλλου είδους ξενόφερτες «τέχνες», όπως λ.χ. οι αρνητικές διαφημίσεις της Benetton για να σοκάρουν- μπλουζάκια με φωτογραφίες ασθενή του ΑIDS που πεθαίνει, φωτογραφίες με  συνουσία αλόγων κ.ά., performance-body art με performers που αναδεύονται με σπλάχνα ζώων, περιττώματα ζώων και ανθρώπων, performers που επιτρέπουν στο κοινό να τις ξυραφίσει (M. Abramovic) ή αυτοτραυματίζονται με κίνδυνο να χάσουν τη ζωή τους από αιμορραγία (video-Φ Σοφολόγη-Πάσχον Σώμα), “performers” που κλοθογυρνούν, μάλλον ανόητα, γύρω από παρουσιάστρια απογευματινής εκπομπής (C Jankowski-Outllok, κατάλογος σελ. 180-181), ως performer ο κινέζος Zhy Yu, επιχείρησε να φάει νεκρό μωρό-ευτυχώς σταμάτησε λόγω ακατάσχετων εμετών-, είδαμε οπωροβασία στο μέσον ειδυλλιακού τοπίου (Οutlook, κατάλογος σελ.311), ανούσιες και κακές ερασιτεχνικές «έθνικ» φωτογραφίες (Οutlook, κατάλογος, σελ. 238-239), πλαστικά παιδικά ζωάκια σε «γέφυρα» συνδέουν δυο θρησκείες- Χριστιανισμό και Ισλαμισμό (Θεολογίες); , η Μεξικάνα Margolles εκθέτει, ως «γλυπτό» γλώσσα νεκρού τρυπημένη από πήρσινγκ,  ο Damien Hirst εκθέτει τεμαχισμένα ζώα μέσα σε φορμόλη, με εμφανή τα σωθικά τους;(αν και αυτός έχει δείξει εικαστικό έργο) κ.ά, κ.ά..

Εκτός που κάποιες από τις παραπάνω-ενδεικτικές-«καλλιτεχνικές πράξεις» ή γενικά και αόριστα και απροσδιόριστα «τέχνες»  είναι αξιόποινες (τουλάχιστον στην Ευρωπαϊκή Νομοθεσία), δεν μπορούν να θεωρηθούν ως Εικαστικά έργα, αφού πολύ απλά δεν εμπίπτουν στα προαναφερθέντα κριτήρια και δεν πρέπει να αναμειγνύονται  και να παρουσιάζονται στον ίδιο χώρο με Εικαστικά έργα . Αυτή η συνύπαρξη δημιουργεί και την σύγχυση. Άλλωστε τα έργα της διαφήμισης πρέπει να κρίνονται σε ειδικές εκδηλώσεις του κλάδου, τα video- χωρίς εμπλοκή εικαστικών προσδιορισμών-από τον κινηματογράφο, οι performers από το θέατρο (αν και σε κάποιες περιπτώσεις από ψυχίατρο).

Στο πρώτο τέταρτο του 20ου αι., οι Ντανταϊστές, υιοθέτησαν τον αντίπαλο της Μοντέρνας Τέχνης, δηλαδή το τυχαίο, το θόρυβο, το χλευασμό, το σαρκασμό, τα βογκητά, έσπαζαν τραπέζια και πίνακες του Πικάσο και του Μαν Ρέυ κ.ά. Εντελώς συνειδητά υποστήριζαν μια μορφή «τέχνης» χωρίς νόημα, δηλαδή κατά δήλωσή τους έκαναν αντιτέχνη. Παρομοίως έπραξαν και αυτό υποστήριζαν (και σύμφωνα με τον πολύ δικό μας Νικόλαο Κάλα-απολογητή της Pop Art) oι εκφραστές της Pop Art, αλλά λίγο αμερικάνικα, σε σχέση με τους Ευρωπαίους Ντανταϊστές, αφού στην αντιτέχνη τους ενσωμάτωσαν τη διαφήμιση, τις γραφικές τέχνες και τα ready mades. Tέχνη δεν είναι ο ουρητήρας του Ντυσάν, αλλά «Η πράξη της δημιουργίας είναι λοιπόν πρωτίστως μια πράξη διαλογής» (κατάλογος Outlook, Boris Groys, σελ.24). Προφανώς το αυτό θα ισχύει και για τις διαλογές του Γουώρχωλ με τις σούπες Cambel; And so what! Απλά κατάφεραν με τη δύναμη των media να ενσωματώσουν την «αντιτέχνη» με την Τέχνη, με αποτέλεσμα να υφίσταται σήμερα αυτή η σύγχυση. (Οι Νανταϊστές βέβαια ποτέ δεν επεδίωξαν μια τέτοια ενσωμάτωση).

Προς Θεού, δεν είναι καθόλου κακό πράγμα η αντιτέχνη ή αλλιώς μια μορφή καλλιτεχνίζουσας και ελεύθερης έκφρασης πράξη, για όσους θέλουν να την υπηρετήσουν και για όσους θέλουν να γίνουν θιασώτες και αποδέκτες. Είναι απολύτως ελεύθερη, όπως είναι και η Τέχνη. Το να συνυπάρχουν κάτω από την ίδια ομπρέλα, όπως στην περίπτωση της Outlook, Θεολογίες, Διαπολιτισμοί, αναμφίβολα προκαλούν σύγχυση και ειδικότερα τους νέους που μόλις προσπαθούν να σχηματίσουν γνώμη για το τι είναι τέχνη από το Σχολείο τους, προσκρούουν στην αντιτέχνη, όπως στις Θεολογίες-με εξαίρεση την εγκατάσταση του Σπηλιόπουλου-που υποτίθεται ήταν πιλοτική έκθεση για μαθητές. Παρομοίως και με την έκθεση της Κορεάτισας Κιμσούτσα. Πήγα από περιέργεια στα εγκαίνια. Ήμασταν τρεις και ο κούκος. Υφάσματα κρεμασμένα(εγκατάσταση;), μπόγοι στο δάπεδο και ένα κυκλικό διακοσμητικό (ready made) από όψη παλαιού τζούκ-μποξ (μάνταλα, λέει;). To αγοράσαμε, λέει η διευθύντρια του ΕΜΣΤ!! Ακόμη, θεωρώ, πως οι ιδιώτες (Συλλέκτες και Γκαλερί) μπορούν να παρουσιάζουν ως τέχνη γενικά ότι θέλουν ή να επενδύουν σε αυτά, αλλά ουδόλως  πρέπει να σπαταλάται δημόσιο χρήμα για την αντιτέχνη, στην οποία βέβαια περισσεύει η θεματολογία –τύπου σοκ και δέος- του αφελούς, του ειδεχθούς, της διαστροφής κ.ά., καθώς και ένας άκριτος βερμπαλισμός, ευτυχώς, πολύ λίγων θεωρητικών.

Γιατί άραγε δεν παρουσιάστηκε σύγχυση και δεν κατακρίθηκε η έκθεση Πτυχώσεις, στο Μουσείο Μπενάκη; Γιατί ήταν μεστή, επιστημονικά δομημένη, γεμάτη καινοτομίες και σοφούς νεωτερισμούς. Παρομοίως και η  συλλογή έργων  Αthens by Art, που επιμελήθηκε η Ένωση Ελλήνων Κριτικών Τέχνης!

Τι μέλλον θα έχουν τα «προϊόντα» της αντιτέχνης; Θα αντέξουν στο χρόνο υλικά και εννοιολογικά; Τι θα γράψει ο ιστορικός του μέλλοντος γι’ αυτά; Άραγε τι θα γίνει με το ανακαινιζόμενο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης; Η διεύθυνση θα συνεχίσει την ίδια ελίτ αλαζονική πολιτική, όπως αυτήν τη διαβάσαμε στο Βήμα 21-11-04; Θα συνεχίσει να παρουσιάζει αντιτέχνη, κυρίως των ξένων; Που θα παρουσιάζουν οι νέοι καλλιτέχνες μας το έργο τους; Mήπως τελικά Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης versus  Εθνική Πινακοθήκη; Μήπως Τέχνη versus αντιτέχνη;

 

(Δημοσίευση στην ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ, 113/2005)